دایرت المعارف

جوک ‌کاری هنری به یادگار مانده از دوران قاجار در شیراز است که به دلیل نبود بازار عرضه و نداشتن مکانی برای آموزش هنرجویان جوان سبب شده که رفته‌رفته به فراموشی سپرده شود. نارنجستان قوام بنای یادگار مانده از دوران قاجار است که سرتاسر آن با هنرهای اصیل و نقش و نگارهای زیبا آراسته شده است. یکی از این هنرهای ماندگار و زیبای به‌کاررفته در این بنا را که مختص شهر شیراز و هنر دست هنرمندان خوش‌ذوق این شهر است، جوک‌ کاری می‌نامند.

جوک کاری از هنرهای وابسته به چوب است که از ایجاد نقوش هندسی با استفاده از دو تا سه رنگ چوب و کنار هم قرارگرفتن این نقوش با قطعات کوچک با مقطع‌های مختلف مثلث، مستطیل و لوزی به وجود می‌آید. این هنر در روش کار به خاتم شباهت دارد با این تفاوت که جوک مثل خاتم تنها در روکاری به کار گرفته نمی‌شود بلکه گاهی به‌صورت جازنی و گاهی هم به‌عنوان یک عضو اصلی از یک شیء خاص مثلاً به‌عنوان کلاف اصلی چهارچوب استفاده می‌شود و در این هنر مواد مورد استفاده تنها چوب است.

تنوع طر‌ح‌های جوک بسیار زیاد است به‌گونه‌ای که هر طرحی را که بتوان با نقوش هندسی ایجاد کرد، می‌توان در این هنر به کار گرفت. از جوک در تزئین در، مبلمان، دور جعبه‌ها و قاب‌های منبت، خاتم‌کاری و معرق‌کاری استفاده می‌شود.

در هنر جوک کاری از مواد و مصالحی مانند چوب (نارنج، گردو، عناب و چنار)، چسب، نخ، مواد محافظ پوشاننده (در گذشته از روغن جلا و امروزه از پلی‌استر) استفاده می‌شود.

هنر جوک کاری از سه مرحله ساخت تشکیل شده است که مرحله نخست آن سه پری بریدن چوب‌ها است پس‌ازآن این چوب‌هایی که به شکل مثلث شده را به شکل شش و هشت پر در می‌آورند و می‌برند، مرحله سوم چسباندن بر روی زیرکار چوبی که معمولاً چوب جنگلی است.

پرداختن به این هنر ازلحاظ مالی نمی‌تواند درآمدزا باشد زیرا ناشناختگی آن در کنار نبود کارگاه‌های آموزشی و ساخت این هنر سبب شده که خریداران کمی داشته باشد. علاوه برآن هزینه سنگینی که برای این هنر پرداخت شود سبب اختصاصی شدن سفارش‌دهندگان  آن شده که باید از تمکن مالی بالایی برخوردار باشند.

بافت الیاف چوبی (بامبو بافی و…) شامل تهیه اشیاء و وسایل زندگی از چوب بامبو می‌باشد.

بافتن ابزار و مصنوعاتی مانند سبد، زنبیل و مانند آن از شاخه‌ها یا ساقه‌های باریک درخت که با توجه به شاخه استفاده‌شده در مناطق گوناگون، نام های مختلف دارد.

• بامبو بافی

بامبو یا نی هندی نوعی خیزران است و اولین بار همراه با تخم چای توسط کاشف السلطنه به ایران آورده شد. به اعتقاد عده‌ای صنعت بامبو بافی با آمدن استاد ولتری از چین به لاهیجان، شروع گشته و با کمک استادکاران ایرانی که شاگردان وی بوده‌اند رشد و تکامل یافت.

بامبوبافی یکی از صنایع‌دستی در استان گیلان است که مواد اولیه از نی خیزران به دست می‌آید. شروع کار بامبو بافی از حدود یکصدسال پیش با کشت چای در گیلان رواج یافت و مهم‌ترین مرکز تولید آن لاهیجان به‌ویژه منطقه لیالستان است. بامبو در مرداب‌ها و اطراف رودخانه‌های لاهیجان و رشت که بسیار مرطوب است، می‌روید و محصولات آن‌هم جنبه تزیینی و هم کاربردی دارد.

 بامبو که در زبان فارسی به نی خیزران شهرت دارد، گیاهی است که در دامنه کوه‌ها و تپه‌هایی که دارای رطوبت ۶۵ تا ۹۰ درصد باشد روئیده با کشت می‌شود. میزان رطوبت، حرارت موجود در منطقه و نوع خاک تعیین‌کننده کیفیت و مرغوبیت بامبو بوده و هر چه میزان رطوبت و حرارت بیشتر باشد، کیفیت محصول نیز بهتر خواهد بود. گیاه بامبو که تاکنون بیش از ۶۶۲ نوع آن شناخته شده دارای قطر و ضخامت‌های متفاوت است و در حال حاضر بهترین نوع بامبو در ژاپن، چین و به‌طورکلی کشورهای شرق آسیا ئ هند روئیده و کشت می‌شود و در ایران می‌توان لیالستان لاهیجان، علی‌آباد (در فاصله سخت سرو تنکابن)، قاسم‌آباد رودسر و تقریباً بیشتر نقاط شمال کشور را در زمره مساعدترین مناطق رویش بامبو به‌حساب آورد. در این مناطق بیشه‌های کوچکی وجود دارد که در فصل پائیز و اوایل زمستان، یعنی هنگام بریدن و قطع ساقه‌های بامبو از هر یک بین ۵۰ الی ۲۰۰ شاخه نی به دست می‌آید. بامبو از چهار قسمت سطح داخلی (دارای پوشش نرم)، دیافراگم (متصل‌کننده بخش‌های ساقه به یکدیگر) میانه و پوشش رویه که بسیار سخت و دیر شکن است تشکیل‌شده و دیافراگم کاملاً فشرده بوده و آب در آن نفوذ نمی‌کند. بامبو معمولاً به رنگ‌های مختلفی مانند سبز، مشکی متمایل به قهوه‌ای، عنابی و زرد مایل به کرم دیده می‌شود و اگرچه می‌توان معارف زیادی بر آن قائل شد، ولی به‌طورکلی موارد مصرفش بیشتر محدود می‌شود به:

• استفاده از آن برای تغذیه
• بهره‌برداری به‌منظور تهیه کاغذ و اشیاء مختلف چوبی و سایر معارف صنعتی
• کاشت در اطراف باغ‌ها و مزارع جهت حفاظت محل

گیاه بامبو محتوی مقدار فراوانی سلولز است که می‌تواند برای تهیه کاغذ و هم‌جنس ابریشم مصنوعی مورداستفاده قرار می‌گیرد. در ایران کشت بامبو هنوز رواج چندانی ندارد و صرف‌نظر از بخش‌های کوچکی در شمال کشور که در آن‌ها مقدار محدودی بامبو کشت می‌شود صنعتگران سایر نقاط از بامبوهای خودرویی که در اکثر شهرهای شمالی و به‌ویژه منطقه لیالستان لاهیجان وجود دارد، استفاده می‌کنند.

استفاده از بامبو جهت تولید محصولات مختلف تقریباً از زمان کشت چای در ایران، رواج یافت چراکه بامبو به‌عنوان حفاظت محل چای‌کاری بکار گرفته شد و صنعتگران هم‌زمان با بهره‌برداری چای‌کاران از مزارع چای به موارد استفاده متعدد آن برای ساخت فرآورده‌های گوناگون پی بردند و ساخت محصولات بامبو در گیلان متداول گردید.

هم‌اکنون استانکاران جوانی که اکثراً نیز برخوردار از مهارت و کارایی کافی هستند به کار در این رشته اشتغال دارند و مهم‌ترین مرکز تولید محصولات بامبو لیالستان لاهیجان می‌باشد. از بامبو محصولاتی نظیر شکلات خوری، میوه‌خوری، لوستر، کلاهک آباژور، جای نان، صندلی و انواع دیگر وسایل مصرفی در اندازه‌های مختلف تولید می‌گردد.

برای تهیه یک ظرف بامبو ابتدا شئی را که قبلاً در انبار گذاشته شده و خشک شده است با اره نجاری به قطعات ۸۰ الی ۱۰۰ سانتی‌متر در می‌آورند. اندازه این قطعات با توجه به محصولی که می‌خواهند تولید کنند متفاوت است. سپس با وسیله مخصوصی بنام داس آن‌ها را از وسط بریده و به‌صورت نوارهای نئی در می‌آورند و لبه این نوارها را با وسیله‌ای که در اصطلاح محلی؛ ماشین؛ نامیده می‌شود به عرض مساوی در می‌آورند و پس از رنده کردن آماده بافت می‌نمایند. کاربافت معمولاً بر روی میزی که روی آن چند دایره به اندازه کف و ته ظرفی که می‌خواهند ببافند قرار دارد، انجام می‌شود.

صنعتگران ابتدا دایره کف ظروف را تهیه و سپس بدنه آن‌ها می‌بافند، گاهی نیز برای وصل کردن برخی از قطعات به یکدیگر از مفتول‌های سیمی به بار نازک استفاده کرده و با انبردست معمولی آن‌ها را به هم می‌پیچانند و در انتهای کار، تمامی اطراف نی را که معمولاً بزرگ و کوچک است با قیچی مخصوص که به شکل قیچی باغبانی است، برش می‌دهند تا نی‌ها یک اندازه شود و محصول شکل یکنواختی پیدا کند.

• تَرکه بافی (مروار، ارغوان، چم، گز، لوده، سبد)

شیوه کار چم بافی، مرواربافی و ترکه بافی به طور تقریبی مشابه یکدیگر و شبیه بافت شعاعی بامبو است به این طریق که بافندگان ابتدا ترکه‌های درخت را که ماده اولیه مورد مصرفشان است انتخاب و آن تعداد از ترکه‌هایی را که قابلیت تقسیم شدن به دو، سه یا چهار قسمت را دارند ابتدا برش طولی داده و سپس از نظر اندازه به طول‌های موردنیاز در آورده و در آب می‌خیسانند تا انعطاف‌پذیر و قابل‌استفاده شود. 

در مرحله بافت تعداد چهار عدد از ترکه‌ها در کنار یکدیگر قرار گرفته و تعداد چهار یا پنج ترکه دیگر به‌صورت متقاطع روی آن‌ها قرار می‌گیرد تا تشکیل یک ستاره هشت پر را بدهد آنگاه به‌وسیله ترکه‌های باریک‌تری مهارشده و بافنده با ترکه‌های نازک عمل بافت را به شیوه یکی از زیر، یکی از رو آغاز کرده و ترکه‌ها را به‌طور یک‌درمیان از لابه‌لای ترکه‌هایی که قبلاً به‌طور متقاطع روی یکدیگر قرارگرفته عبور می‌دهد و این کار را تا تکمیل قسمت کف شی‌ء که تولید آن موردنظر است تعقیب می‌کند.

بعد از پایان کار بافت قسمت کف، در محلی که قرار است ازآنجا به بعد لبه کار بافته شود عموماً صنعتگران به بافت حالت مارپیچی داده و کار را به شیوه قبلی ادامه می‌دهند و انتهای کار را نیز به‌صورت مارپیچ درآورده و سر ترکه‌هایی را که درواقع حالت تار کار را دارند به داخل قسمت مارپیچ خم می‌کنند.

• آلاچیق بافی

 آلاچیق یا نی‌چیت دیواره‌ای از نی و ترکه‌های باریک است که با بند سیاهی از موی بز با نقوشی هنری و موزون بافته و از آن برای دیواره‌ای در اطراف سیاه‌چادرها استفاده می‌شود.

آلاچیق‌بافی از هنرهای اصیل در حوزه صنایع‌دستی است که سال‌ها فراموش شده بود. احیای این هنر اصیل، با برنامه‌ریزی میراث فرهنگی در حال انجام است تا به این هنر رونق بخشیده شود.

خاتم یکی از هنرهای زیبا و فاخر دنیاست. خاتم‌کاری هنر آراستن سطح اشیای چوبی به صورتی شبیه موزاییک با مثلث‌های کوچک دوپهلو برابر و سه‌پهلو برابر از جنس عاج، چوب‌های مختلف، استخوان و فلزات گوناگون می‌باشد. هنر خاتم در طول پیدایش و تکامل خود سینه‌به‌سینه و از استاد به شاگرد و از پدر به پسر انتقال یافته و خواه‌ناخواه با تغییراتی به شکل امروزی درآمده است. در این نقل‌وانتقال‌ها چه بسا رموز و اسرار کار که از میان رفته و چه افسانه‌ها که جای واقعیت را در این فن گرفته است.

• خاتم‌سازی (مصالح خاتم) و خاتم‌کاری

هنر خاتم‌سازی یکی از مهم‌ترین هنرهای دستی ایران است. این صنعت ارزش هنری فوق‌العاده زیادی دارد. سابقه خاتم‌سازی در ایران از زمان‌های خیلی قدیم بوده است. خاتم ترکیبی است از چندضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف تشکیل می‌شود. پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی است. خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به‌دقت و حوصله زیاد دارد.

در لغت‌نامه دهخدا خاتم‌ساز چنین معنی شده است: «آنکه پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم‌سازی عمل خاتم‌ساز را گویند.»

در دائره‌المعارف فارسی درباره­ی خاتم‌کاری و خاتم‌سازی آمده است: «هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزاییک، با مثلث‌های کوچک. طرح‌های گوناگون خاتم همواره به‌صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند. مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریزتر و ظریف‌تر باشند، خاتم مرغوب‌تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می‌رود.»

قدیمی‌ترین آثار هنری خاتم‌کاری شده باقی‌مانده:

1. صندوق مرقد موسی کاظم و محمد تقی در کاظمین مربوط به دوران شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶ هجری قمری ساخته‌شده توسط محمد جمعه.
2. صندوق مرقد حسن عسکری در سامره و صندوق مرقد علی نقی مربوط به همان دوره است.
3. صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر مهدی که در همان دوره ساخته و نصب‌شده.
4. اثر بسیار زیبا و نفیس درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان چندین بار توسط استادان این هنر ترمیم و مرمت شده است.
5. درب خاتم امامزاده شاه‌رضا در قمشه (شهرضا) مربوط به زمان سلطنت شاه‌طهماسب صفوی.
6. صندوق خاتم مرقد علی پسر ابی طالب ساخته‌شده در زمان کریم خان زند و نصب آن در زمان لطفعلی خان زند
7. صندوق خاتم مرقد حسین پسر علی و ابوالفضل در کربلا
8. صندوق مقبره زینب در شام

مواد اولیه در ساخت خاتم؛

• دستگاه مخصوص برای بریدن مصالح چوبی انواع چوب: آبنوس،فوفل، گردو، بقم، عناب، نارنج، کهکم، کبوده
• انواع استخوان: استخوان و عاج فیل، استخوان شتر، استخوان اسب
• مفتول‌های فلزی: برنج، آلومینیومو بعضاً نقره
• صدف- نخ پرک – سریشم – لاک

وسایل و ابزار کار در هنر خاتم‌سازی؛

• ابزار عمومی شامل؛چکش، اره، اره فلکه، دریل و مته، دستگاه دینام و …
• ابزار اصلی و مخصوص شامل؛ انواع اره‌ها، سوهان، رنده،پرس، تیره‌دار یا خط‌کش قفل، مقار، انواع تنگ ها، چسب‌های مخصوص

مراحل تولید خاتم؛

ابتدا انواع چوب‌ها و استخوان‌ها را در رنگ‌های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱ تا ۵/۲ میلی‌متر می‌برند و از آن‌ها مثلث‌هایی تهیه می‌شود که پس از سوهان‌کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول‌های سیمی به‌صورت مثلث بوده که برای آماده‌سازی آن‌ها نیز مراحل مختلفی طی می‌شود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که موردنظر است را به‌وسیله استادکار کشیده و این مثلث‌های چوبی، استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به‌وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می‌شوند و به‌وسیله نخ محکم می‌گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می‌شود، بعد از چند ساعت نخ‌ها باز شده و اضلاع طرح سوهان‌کاری شده و چهار عدد از پره‌های ساخته شده را در کنار هم قرار می‌دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می‌شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می‌آید. مرحله­ی بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به‌وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به‌صورت شش‌ضلعی منظم آماده می‌شود و به آن «شمسه» می‌گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به‌وسیله سریشم چسبانده می‌شود و با نخ محکم می‌شود و حاصل آن طرح ستاره‌ای است، این طرح‌ها آن‌قدر تکرار می‌شوند تا بر اساس طرح موردنیاز درآمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برش‌کاری و چسبانده لایه‌های بسیار نازک چوب در اطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می‌آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از ۴۰۰ مرحله کاری را شامل می‌شود.

خاتم‌ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روی سطح کار به‌وسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجاد طرح‌های گوناگون و قرینه‌سازی تمامی سطح طرح به‌وسیله خاتم مزین می‌گردد که پس از برخی ترمیم‌ها، سوهان، سمباده و بتونه‌کاری و نهایتاً ساییدن و صاف کردن سطح خاتم، کار برای روغن‌کاری و جلابخشی به‌وسیله مواد مخصوص مانند سیلر و کیلر و پولیستر آماده می‌شود.

مرغوبیت یک خاتم خوب به ریزنقشی و منظم بودن طرح بستگی دارد که همه­ی این‌ها در مهارت استادکار در تهیه­ی مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه می‌شود.

مهم‌ترین مراکز خاتم‌سازی در ایران، اصفهان و شیراز و تهران هستند که البته اکثر خاتم‌سازان در تهران اصفهانی یا شیرازی هستند.

لازم است توجه شود که کلیه­ی محصولات خاتم‌کاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری و از تمیز کردن آن‌ها با پارچه­ی مرطوب و از به کار بردن هرگونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم اجتناب شود.

چیق ، چیغ ، چیت یا نی چی پوشش دیواره چادر عشایر ایران است.

چیق از نی که به‌صورت خودرو در محل زندگی عشایر می‌روید و موی بز بافته می‌شود و از ورود گرما، سرما، باد، باران و خاک به درون چادر پیشگیری می‌کند.

ازآنجاکه نی‌ها توخالی هستند عایق حرارتی محسوب می‌شوند. هنگام باران نیز به دلیل بالا رفتن رطوبت هوا نی‌ها منبسط می‌شوند و به هم می‌چسبند؛ به‌این‌ترتیب در برابر ورود آب به داخل مقاومت می‌کنند. همچنین، موی بز به دلیل داشتن لایه چربی مانع نفوذ آب می‌شود. هنگام گرما و خشکی هوا نی‌ها منقبض می‌شوند و هوا می‌تواند وارد و خارج شود و تهویه ملایمی در چادر به وجود می‌آید. همچنین، تحقیقات نشان داده است که مار و جانوران دیگر نمی‌توانند از موی بز عبور کنند و وارد چادر شوند.

در چیق‌بافی برای تزئین چیق از پشم و کامواهای رنگی استفاده می‌کنند. نقش‌های به‌کاررفته روی چیق هندسی و ذهنی است.

حصیر به محصولات بافته‌شده از الیاف گیاهی (سلولزی) گفته می‌شود. حصیربافی به معنی بافت رشته‌های حاصل از الیاف گیاهی (سلولزی) به کمک دست و ابزار ساده دستی است که طی آن محصولات مختلفی مانند زیرانداز، سفره­ی حصیری، انواع سبد، انواع ظرف و … تولید می‌شود. حصیربافی خود پَخَل بافی، بامبوبافی، مرواربافی، تِرکه بافی، چم بافی و سبد بافی را نیز شامل می‌شود. چیغ‌بافی نیز در زیرمجموعه‌ی حصیربافی قرار می‌گیرد با این تفاوت که در روند بافت علاوه بر الیاف گیاهی از نخ پشمی رنگ شده نیز برای ایجاد نقش و طرح‌های سنتی استفاده می‌گردد.

ابزار؛

• لوتو یا نخ تاب
• پلار یا ورقه یا شانه­ی حصیربافی (حصیر شونه)
• دستگاه حصیربافی
• داس(داره) یا قیچی یا چاقو

مواد خام؛

• گالی یا جگن یا لی
• کلوش (ساقه­ی برنج یا کولوش)
• سوف یا سیم یل سوم
• کلیر، کولر (که نوعی آلاله­ی بلند و صاف است)
• خرمای اهلی (نمادی از تقدس در میان مردمان گرمسیر جنوب)
• درخت داز (بلوچستان)
• گیاه گز
• گیاه لوئی
• گیاه نی
• ساقه گندم (سفال، سفله، پَخَل)

روش ساخت در شمال ایران؛

روش کار به این صورت است که نخ‌های دولای پنبه‌ای محکم به نام ریسمان بین دو نورد که یکی در بالا به نام سرکار و دیگری به نام پتبند قرار دارند بسته می‌شود و حصیربافی از چوب پشت بند آغاز می‌گردد. حصیربافان، نی‌ها را با دست یکی زیر و دیگری را روی نخ تار می‌بافند و به‌اصطلاح خنک می‌کنند پس از بافت هر ردیف حصیر آن را شانه می‌زنند. شانه، تخته‌ای چوبی با تعدادی سوراخ است که نخ‌های تار از میان سوراخ‌ها می‌گذرد.

حصیربافی در سیستان و بلوچستان؛

یکی از هنرهای اصیل و سنتی استان سیستان و بلوچستان، هنر حصیربافی است. حصیربافی در منطقه­ی سیستان با گویش «اصیل بافی» و در منطقه­ی بلوچستان «تگرد» تلفظ می‌شود و در نقاط دیگر استان به «بوریابافی» و «پرده بافی» نیز شهرت دارد. «اصیل» از ساقه‌های نی ساخته می‌شود و «تگرد» از برگ درختان خرمای وحشی منحنی دار. صنعت حصیربافی در ساخت وسایل کاربردی چون: سجاده، پرده، سبد، زیرانداز، بادبزن، صندوقچه و… کاربرد دارد و برای تهیه­ی آن از گیاهان بومی متعددی استفاده می‌شود.

به دلیل شرایط خاص اقلیمی و آب و هوایی، مردم بومی استان سیستان و بلوچستان با هوای گرم و خشک، آفتاب سوزان و کویری، شب‌های سرد، آب کم و پوشش گیاهی ناچیز مواجه هستند که صنعت حصیربافی را به یکی از صنایع‌دستی شاخص آن به بدل نموده است. اهمیت این صنعت ازآن‌روست که مواد اولیه­ی آن ارزان بوده و در تمامی نقاط استان به‌راحتی یافت می‌شود.

ساخت حصیر با دست در مناطق مختلف ایران بسته به نوع مواد خام در دسترس با یکدیگر متفاوت است. برای نمونه در نوار جنوبی ایران از الیاف نخل خرما و در نوار شمالی ایران از ساقه‌های برنج و گندم استفاده می‌شود. از سوی دیگر نوع کاربری لوازم تولیدی بسته به نیاز اهالی آن منطقه ازنظر شکل و اندازه تفاوت دارند. در استان اصفهان، حصیربافی در مناطق بیابانی و خشک مانند خور و بیابانک و نایین انجام می‌شود و مواد خام مورداستفاده الیاف نخل خرما است ولی در شهرستان نجف‌آباد برای بافت سبدهای حصیری از ترکه‌های نرم درختان یک‌ساله یا دوساله استفاده می‌شود، سبدهای ساخته شده در نجف‌آباد، لوده نام دارد و کاربرد آن‌ها در حمل محصولات باغی و میوه است. در قصرشیرین برای حصیربافی از شاخه‌های جوان پاجوش درخت خرما استفاده می‌شود که به آن «فَسیل» گفته می‌شود.

• بوریا بافی

بوریابافی از نی و علف، صنعتی است که حتی از صنعت پارچه‌بافی هم کهن‌تر است. نمونه‌هایی از بوریای بافته‌شده در عراق پیدا شده است که متعلق به ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح است. بوریا در ایران در ساختن سقف خانه‌های گلی به کار می‌رود.

مراحل کار؛

• 1- در بوریابافی نخستین کار تمیز کردن ساقه است یعنی با داس نی شکاف تیز، ریشه و سر نی را می‌زنند.
• 2- سپس آب روی آن می‌ریزند تا نرم شود.
• 3- بوریاباف سپس با نی‌کوب ساقه‌ها را می‌کوبد و تخت می‌کند. تا خیزران و نی هندی شکافته شود.
• 4- بوریاباف بر روی زمین نشسته و تعدادی ساقه‌های شکافته و تخت شده را در کنار هم می‌چیند و یک پود خیزران یا نی را با زاویه­ی قائمه می‌بافد و از یک نوع بافت جناغی استفاده می‌کند یا به قول خودشان «دو تا می‌گیریم و دو تا ول می‌کنیم.» ته ساقه­ی پود بافته شده را پیچ می‌دهند تا اینکه لبه‌های آن محکم باشد.

اندازه‌های حصیرها در حدود ۴ در ۸ متر است. آن‌ها را لوله کرده و به کسانی که ساختمان می‌سازند، می‌فروشند. مرکز معروف این صنعت زرقان نزدیک شیراز است و نی‌ها را از باتلاق‌های اطراف رودخانه پلوار به دست آورده می‌شود

• سِواس بافی

سواس بافی از هنرهای بومی استان هرمزگان می‌باشد، سواس از پاپوش قدیمی خیلی محکم است که از درخت نخل ساخته می‌شود و در برابر تیغ درختان مقاومت زیادی دارد؛ سواس در فصل تابستان بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و با یک‌بار آب زدن‌‌‌، کف پاها را با 15 تا 20 کیلومتر پیاده‌روی سرد نگه می‌دارد.

سواس‌بافی یکی از شاخه‌های صنایع‌دستی حصیری ایران و رشته­ی بومی استان هرمزگان است. در این رشته، با استفاده از رشته‌هایی که در برگ درخت خرمای وحشی وجود دارد، نوعی پای‌افزار (پاپوش) به نام سواس بافته می‌شود که توسط برخی از مردم منطقه همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرد. استان هرمزگان، مهم‌ترین مرکز سواس‌بافی در ایران است.

سواس از پاپوش قدیمی خیلی محکم است که از درخت نخل ساخته می‌شود. سواس‌باف، برگ درخت (داز یا همان خرمای وحشی) را می‌برد. سواس‌باف، با برگ‌های درخت خرما طناب‌های کوچک و بزرگی که با گویش محلی (چیلک) گفته می‌شود، می‌بافد. با سنگ طناب‌های بافته‌شده از برگ‌های درخت خرما را می‌کوبد تا نرم شوند. یک یا دو روز طناب‌های کوبیده‌شده را زیر آفتاب نگه می‌دارد و بعد طناب‌های کوبیده‌شده را در دورن آب می‌ریزد. طناب‌های کوبیده‌شده و خیس‌خورده را از آب خارج کرده و دوباره آن‌ها را با سنگ می‌کوبد تا نرم‌تر شوند. سواس‌باف، با طناب‌های نرم‌شده یک کفی می‌بافد و با چیلک‌های دیگری بندهای رو و پشت و بین انگشتان را روی آن درست می‌کند تا درنهایت پای‌افزار سواس تولید شود.

• کوب بافی

کوب‌بافی، یکی از شاخه‌های صنایع‌دستی حصیری ایران و رشته‌ی بومی استان مازندران است. در لغت‌نامه‌ی دهخدا، ذیل واژه‌ی کوب این‌گونه آمده است: «کوب (زبان مازنی)، فرش حصیری» کوب‌بافی یکی از رشته‌های صنایع‌دستی حصیری ایران است که مختص استان مازندران بوده و در آن با استفاده از گیاهان خودرو به‌ نام گاله، واش، وران، سازیر و …، محصولاتی ازقبیل زیرانداز و سبد حصیری تولید می‌شود.

• سیس بافی

جبر محیط از دیرباز مردم کویر را مجبور به استفاده از همه امکانات موجود در اطراف خود کرده که استفاده از شاخ و برگ درخت خرما برای تهیه برخی از ملزومات زندگی یکی از این استفاده‌ها است. سیس‌بافی هنری است که بخشی از اوقات فراغت مردم کویر را پر می‌کند و بااینکه از تولید آن به‌شدت کاسته شده است، هنوز هم در میان برخی زنان رواج دارد و برای خلق آن از برگ درخت خرما استفاده می‌شود.

برگ درخت خرما به دو نوع مغ و پیسک تقسیم می‌شود که پیسک همان برگ‌های اطراف درخت خرماست که عمر بیشتری دارند و مغ برگ‌های میانی درخت است که تازه روییده‌اند و از ظرافت بیشتری برخوردارند.

سیس رشته الیافی است که در اطراف تنه درخت می‌روید و رها می‌ماند و به عبارتی گیس درخت خرماست. طناب ضخیمی که در اصطلاح محلی به سازو معروف است از به هم تنیدن این رشته‌ها به دست می‌آید. برای بافت پادری نیز از این الیاف استفاده می‌شود.

ساخت اشیای کاربردی با استفاده از سیس خرما میان مردم ساکن در جوار نخلستان‌ها رایج است. برخی از این تولیدات شامل تک (نوعی زیرانداز حصیری)، نولک (نوعی سبد دسته‌دار برای حمل علوفه و ماهی)، کتل (نوعی زنبیل)، سوند (نوعی حصیر برای ایجاد حصار و محدود کردن فضا)، قفس (برای نگهداری مرغ)، انواع طناب و کلاهک آباژور می‌شود.

• گالی بافی

لی یا همان گالی گیاهی است که در کناره‌های تالاب و یا مکان‌های باتلاقی و آبگیر نزدیک به دریا روییده می‌شود. این گیاه به‌خودی‌خود و بدون هیچ مراقبتی، به‌وفور و بدون هیچ هزینه‌ای قابل‌دسترس می‌باشد که البته این از برکات و رحمت بی‌کران خداوند است. به مکان‌هایی که این گیاه با وسعت و تراکم بالا رشد می‌کند لیجار گفته می‌شود.

کیفیت «لی» بستگی به میزان رشد ارتفاع، رنگ، حجم و مرغوبیت جنس آن دارد.

در این میان، روستای حسن رود از توابع شهرستان بندر انزلی با وسعت چندین هکتاری و تراکم بالا، مملو از گیاه «لی» است که ازلحاظ وسعت و کیفیت حرف اول را در منطقه می‌زند و همچنین در اقتصاد و معیشت اهالی این روستا و حتی روستاهای هم‌جوار نقش مهمی دارد و عده زیادی به‌وسیله آن کسب‌وکار خوبی راه انداخته‌اند.

• پَخَل بافی

در خراسان نوع دیگری از سبدبافی رواج دارد که به زمان محلی پخل بافی گویند. مواد اولیه آن از ساقه گندم تهیه می‌شود.

مراحل کار؛

بدین گونه که هنگام برداشت گندم‌، خوشه‌ی گندم را با ساقه آن درو کرده، قسمت بند خوشه را که دارای دانه‌های گندم است جدا می‌کنند ‌. قسمت بدون بند جهت بافت سبد بکار می‌رود‌. باید پوست رویی ساقه را کنده و ساقه‌ها را به مدت 48 ساعت در آب قرار می‌دهند تا کاملاً نرم‌، ‌انعطاف‌پذیر و آماده برای بافت گردد.

 برای شروع بافت دو ساقه گندم را در دست گرفته که اصطلاحاً «تو» نامند‌. ساقه‌ی دیگری که «‌ساقه‌پیچ‌» گفته می‌شود‌، در وسط تو قرار داده و شروع به پیچاندن دور ‌توها می‌نمایند‌. به‌اندازه‌ای آن را می‌پیچند که با تا دادن آن یک دایره کوچک تشکیل شود سپس بافت را خم کرده و توها همه زیر دست قرار می‌گیرند تا ‌فرم دایره‌ای کوچک مشخص شود.

برای بست زدن، ساقه‌پیچ را بعد از 3 دور پیچاندن ‌‌، ‌از زیر سوراخ ردیف قبلی‌ عبور داده و به روی کار آورده، دوباره یک دور، دور «توها» پیچیده و از روی تک قلاب به وجود آمده بست می‌خورد و به زیر کار می‌رود. در این هنگام ساقه پیچ دوباره زیر کار قرار گرفته‌ و برای پیچاندن آماده می‌باشد؛ بنابراین با 3 دور پیچاندن یک بست زده می‌شود و بافت به همین صورت ادامه می‌یابد.

زمانی که طول ساقه پیچ کوتاه می‌شود ‌، در قسمت بست،‌ ساقه‌پیچ کوتاه را به توها داده و ساقه جدید را در قسمت پشت بست قلاب کرده و شروع به پیچاندن می‌کنیم. به همین ترتیب دسته‌ی توها را حول مرکز دور داده و با پیچاندن‌ بافتنی دور توها و بست زدن، کف محصول به‌اندازه‌ی دلخواه در می‌آید. برای ایجاد دیواره ‌، پس از کامل شدن کفی، دسته‌ی تو را روی ردیف کناره‌ی کفی قرار داده و بافت را ادامه می‌دهیم. به‌طوری‌که توها به‌صورت فنری روی‌هم قرار گیرند و دیواره‌ی محصول به ارتفاع دلخواه برسد.

جهت کور کردن انتهای بافت به‌جای یک بست 2 بست‌خورده و ساقه پیچ به داخل بافت می‌رود. برای محکم شدن بافت می‌توان به قسمت کور شده‌، پارچه دوخت.

گاهی اوقات‌، برای تزیین سبد از کامواهای الوان استفاده می‌کنند بدین ترتیب که 1 یا 2 سانت از ساقه را به‌وسیله کاموا می‌پوشانند و از ساقه تزئین شده به‌عنوان ساقه پیچ استفاده می‌شود به‌نحوی‌که قسمت کاموایی روی کار قرار گیرد. همچنین در بعضی از سبدها برای تزیین بیشتر، لبه سبد به‌صورت زیگزاک بافت می‌‌شود. بدین ترتیب که دور دسته‌ای از تو را ساقه پیچ پیچیده و با دست به حالت زیگزاک فرم داده و به لبه‌ی محصول متصل می‌کنند.

مراکز بافت‌:

به‌طورکلی از قدیم‌الایام د‌ر هرجایی که گندم کشت می‌شده‌، ‌مردم آن منطقه با این نوع سبد آشنایی کامل داشته و بافت آن را انجام می‌داده‌اند. هم‌اکنون این هنر در حال منسوخ شدن می‌باشد، تنها افراد مسن با آن آشنا هستند‌. از مهم‌ترین مراکز پخل بافی استان خراسان جنوبی می‌توان به بخش خضری شهرستان قاینات و تعدادی از روستاهای شهرستان سرایان ازجمله: چرمه، خاور و سراب اشاره نمود. 

 برای بافت سبـد در بیرجند‌ معمولاً از شاخه‌های نازک درخت استفاده می‌شود‌ که اکثـراً از چـوب «بیدمشک‌»  و همچنین چوب «سرخ‌بید‌»  است که بدون گل و میوه می‌باشد. سبـدهای تهیه‌شده از بیدمشک، به زبان محلی به سبدهای سفترک (سفتوک) معروف است‌.

خراطی شیوه‌ای از تولید محصولات چوبی است که طی آن و توسط ابزار و وسایل مختلف و عمدتاً به‌وسیله‌ی دستگاه خراطی اشیایی نظیر قلیان، گهواره، پایه­ی آباژور، پایه میز، دسته کتری، دسته مغار، دسته پیچ‌گوشتی، بافور، شمعدان و ظروف مختلف ساخته و پرداخته می‌شود. خراطی ساختن اشیا از چوب است که سابقه‌ای بسیار طولانی دارد. بقایای نقش برجسته‌های کاخ داریوش در تخت جمشید نشان می‌دهد که تخت و چهارپایه و عودسوز آن به شیوه­ی خراطی تهیه شده است. شاردن جهانگرد فرانسوی نیز تحت تأثیر مهارت خراطان ایران قرار گرفته و سخن گفته است. حرفه خراطی از هنرهای مکانیکی است که ایرانیان توانسته‌اند از آن به‌خوبی بهره‌برداری کنند.

خراطی چوب یکی از صنایع دستی سنتی ایران است که از زمان‌های قدیم در این مرزوبوم رواج داشته و به‌طورمعمول در مناطقی از کشور که چوب در آنجا بیشتر یافت می‌شود رایج است. در هنر خراطی اشیاء به‌صورت متقارن ساخته می‌شود اغلب از چوب‌های نرم و اندکی مرطوب برای این کار استفاده می‌کنند. هنر خراطی از تراش و شکل بخشیدن به چوب در اثر حرکت دورانی دستگاه خراطی حاصل می‌شود. سابق بر این دستگاه خراطی مشتمل بر چند ابزار دستی بود که از چوب ساخته و پرداخته می‌شد در حال حاضر این دستگاه علاوه بر تغییر شکل ظاهری‌اش از دو بازوی فلزی تشکیل شده است که با قرار گرفتن و محکم شدن حجم چوبی میان آن‌ها و با چرخش چوب حول یک محور کار و با استفاده از میله‌های فلزی (مغار؛ هرکدام در ایجاد فرورفتگی یا خراشیدگی خاصی استفاده می‌شوند) بر حجم چوبی، شکل موردنظر را ایجاد می‌نمایند.

در خراطی چوب از دستگاه تراش افقی نسبت به تراش چوب استفاده می‌کنند. ازجمله این آثار که سابقه­ی تاریخی دارد، می‌توان به حجاری‌های تخت جمشید نقوشی از تخت و چهارپایه سلطنتی و عودسوز را می‌توان نام برد. در هنر خراطی هرچه چوب فشرده‌تر و محکم‌تر باشد می‌توان به کارهای ظریف‌تر پرداخت و همچنین دوام آن بیشتر می‌شود. یک نمونه از انواع چوب خراطی می‌توان به چوب سپیدار اشاره کرد. وسیله کاران‌ها در قدیم چهارچوبی بود که رکاب داشت که سروته چوب را به دهانه آن محکم کرده و توسط کمانی چوب با حرکت دورانی حول محور خود می‌چرخد. امروزه این دستگاه برقی شده و کار خراطان تا حدودی راحت شده، نوع دیگر ابزار (مغار) است که سر آن شبیه ناخن می‌باشد. مغار به چوبی که حول محور خود می‌چرخد، فشار وارد نموده تا شکل موردنظر را خراطی کند. خراطی دارای مغارهای مخصوص به خود می‌باشد که بسیار نفیس و گران‌قیمت هستند ازجمله مغار گلویی، مغار شفره، سر نیزه، الماسه، تخت بزرگ، تخت کوچک، قاشقی و… می‌باشد امروزه خراطی کاری پرهزینه است زیرا قیمت چوب از طرفی و قیمت ابزارآلات صنعتی از سویی دیگر باعث افزایش هزینه‌ها و کم بود مشتری شده است.

یکی از شهرهای بسیار فعال در خراطی شهرستان دزفول است که استادکاران این رشته در بازار قدیم؛ راسته خراطان مشغول به این فعالیت می‌باشند و انواع قلیان، چوب‌های بیرق، انواع یادگاری‌های چوبی (جاکلیدی، قاب و نوشته‌های نغز) و نیز ظروف اعلای چوبی توسط این استادها تولید می‌شود که همه‌ساله گردشگران را به‌سوی خودش می‌کشاند.

سوخته کاری از هنرهای سنتی و البته فراموش شده ایران‌زمین می‌باشد که با همت استاد ندّاف در طی حدوداً یک دهۀ فعالیت احیا گردیده است. در این هنر دقت از جایگاه بالایی برخوردارمی باشد. کوچک‌ترین بی‌دقتی و حواس‌پرتی باعث از بین رفتن اثر به‌طور کامل خواهد شد. تناسب کنتراست‌های اعمال‌شده بر روی چوب نیز از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد.

در سوخته کاری از دو رنگ اصلی قهوه‌ای و طلایی استفاده می‌شود و طیف‌های مختلفی که از این دو رنگ به وجود می‌آید، تعیین‌کننده زیبایی اثر خواهد بود. خلق کنتراست‌های مختلف از دورنگی که گفته شد و البته برقراری تناسب بین آن‌ها، تنها هنری است که یک هنرمند سوخته کار پس از انتخاب شایسته طرح باید به منصۀ ظهور بگذارد.

حساسیت بالا باعث می‌شود که هنرمند تمام تمرکز و توجه خود را در زمان انجام کار، معطوف به آن کرده و کوچک‌ترین توجهی به اطراف نداشته باشد؛ چون کمترین اختلاف‌زمانی در انجام سوخت باعث تغییر رنگ چوب و درنتیجه اختلاف در کنتراست‌ها شده و یا اینکه باعث فرورفتن نوک بسیار داغ هویه در چوب شده و اثر را از بین خواهد برد. نفس نیز در هنگام انجام سوخت حبس می‌شود تا کنترل بیشتری بر روی چوب و هویه اعمال گردد.

یکی از مزیت‌های معرق انعطاف‌پذیری و قابلیت ترکیب آن با سایر هنرها مثل منبت، مشبک، سوخته کاری و … هست. سوخته کاری به‌صورت مجزا و یا به‌صورت ترکیبی برای عمق‌بخشی، سه‌بعدی سازی و سایه زدن کار ها  استفاده خواهد شد که در صورت کاربرد مناسب جلوه‌ی بی‌نظیری به کار خواهد بخشید. سوخته کاری با سه ابزار شعله‌های تحت کنترل، هویه‌های مخصوص و شن داغ صورت می‌گیرد که هرکدام درجایی کاربرد خواهد داشت.

• مُحَرق ساقه گندم

معرق ساقه گندم برای تزئین سطح انواع میزها، بوفه، پاراوان، درهای چوبی، تکیه‌گاه صندلی، کمد و یا هر وسیله چوبی دیگر به‌کاربرده می‌شود؛ و همچنین در نمای ستون داخل منزل و بالای شومینه نیز کاربرد دارد. این هنر را می‌توان در پشت شیشه هم به‌صورت تابلو و یا پشت وسایل شیشه‌ای مانند میز شیشه‌ای و بوفه و. استفاده کرد.

 تاریخچه معرق ساقه گندم؛

این هنر ابتدا با ساقه‌های نی‌شکر و ذرت در شهرهای جنوبی کشورمان رواج داشته است. به علت سختی کار و نبود ابزار متناسب و کیفیت پایین کار نتوانسته جای را در بازار فروش یا رشته‌های هنری به خود اختصاص دهد و کم‌کم با الیاف دیگری مانند ساقه گندم، جو، برنج و برخی گیاهان دارای ساقه جایگزین شد؛ اما باز هم به علت مشکلاتی که ذکر شد موردتوجه قرار نگرفت تا آقای رحیمی توانست با برطرف نمودن نقاط ضعف و تقویت نقاط قوت مثبت بر این رشته توسعه دهد.

خواص ساقه گندم نسبت به سایر ساقه‌ها برای هنر معرق ساقه گندم؛

• هزینه پایین آن
• ارزش‌افزوده بالا
• قابل تهیه در اکثر نقاط کشور
• قابلیت نگهداری درازمدت در محیط خاص
• تولید ارزان و زیاد در مدت‌زمان کوتاه
• قابلیت ابتکار و خلاقیت در کار
• انجام یک کار و تولید دو برابر

ابزار لازم برای معرق ساقه گندم؛

ابزار لازم برای معرق ساقه گندم که این ابزار مصرفی نمی‌باشند و به‌نوعی ابزار اصلی کار شما می‌باشد. اتوی سنگین جهت اتوکشی و تغییر رنگ در ساقه‌ها، فویل بر (جهت برش دقیق و شبکه‌های بسته طرح)، قیچی معمولی جهت برش کاغذ و جداسازی قطعات ساقه از یکدیگر، قیچی دم کج برای برش دقیق طرح که به قیچی «دالبر زن» معروف است، غلتک، قلمو (شماره 6 یا 8 جهت چسب کاری و رنگ‌کاری) استفاده از براق‌کننده  ساقه‌ها، تخته پلاستیکی یا فیبر چوبی (برای قرار دادن زیر کار و کار چسباندن ساقه‌ها روی آن انجام می‌گیرد وبرش طرح با فویل بر در این هنر یک سری ابزار هم داریم که مصرفی هستند به این قرار)

مواد مصرفی در معرق ساقه گندم؛

• ساقه گندم
• چسب مایع
• چسب چوب
• نیم پلی‌استر براق جهت براق کردن طرح بعد از پایان کار
• مایع سفت کننده جهت خشک نمودن سریع نیم پلی‌استر براق
• بنزین یا تینر جهت شستشوی قلمروها و همین‌طور رقیق کردن نیم پلی‌استر براق
• پارچه مخمل مشکی برای زیر کار که طرح آماده‌شده روی آن قرار می‌گیرد.
• کاغذ، کاربن، مداد… 

ساخت احجام تزیینی و کاربُردی و پیکره‌های چوبی تزیینی با استفاده از مُغار، سوهان و چوب‌های خودرنگ فشرده و همچنین مُنَبّت کاری که هنر ایجاد نقش‌های برجسته و یا عمیق روی چوب است ازجمله صنایع‌دستی این استان می‌باشد.

منبت‌کاری در ایران یکی از ارزشمندترین هنرهای سنتی ایران به‌ویژه از زمان استیلای اعراب بوده است. در میان آثار سنگی شوش و تخت جمشید، کنده‌کاری روی چوب دیده می‌شود. در زمان تیموریان این هنر به روش دوره‌های پیشین ادامه داشته و انواع ضریح‌ها و منبرهای منبت‌کاری شده ساخته می‌شده است که نمونه‌هایی از آن‌ها هنوز برجای‌مانده است.

اوج هنر منبت‌کاری در دوره صفوی بوده و آثار این دوره به‌صورت درها، منبرها، رحل‌های قرآن، ستون‌های چوبی اتاق، دسته خنجر، قاشق، چمچه های دوغ‌خوری و شربت‌خوری بوده است. هنر زیبای منبت در دوره زند و قاجار از رونق افتاد و ساخت اشیای کوچک‌تر مثل رَحل و قاب آیینه، به‌جای درهای منبت و قطعات بزرگ متداول شد. منبت‌کاری در حال حاضر همچون صنایع‌دستی دیگر، در گوشه و کنار کشور به حیات خود ادامه می‌دهد.

انواع چوب (زبان‌گنجشک، اُکالیپتوس، انار، افرا، راش، گیلاس، اقاقیا، گردو- گلابی- کُهور- عناب و…) در منبت‌کاری کاربرد داشته و دارند، بخصوص چوب‌های گیلاس، گردو و اقاقیا به خاطر زیبایی طبیعی‌شان کاربرد بیشتری در منبت‌کاری دارند.

• پیکرتراشی

پیکرتراشی روی چوب، درواقع نوعی از نجاری است که در مقیاس بسیار ظریفی انجام می‌شود. در این هنر زیبا با استفاده از چاقو، پتک، قلم درز، قلم‌مو و … چوب شکل داده می‌شود و درنهایت مجسمه یا تندیسی به شکل‌های گوناگون به وجود خواهد آمد. پیکرتراشی روی چوب یک هنر نوظهور نیست. از زمان‌های دور افراد زیادی برای سرگرمی و در زمان‌های بیکاری خود، با چاقو و ابزار مخصوص  بر روی چوب اشکال مختلفی را خلق می‌کردند. ولی پیکرتراشی‌های مدرن بسیار ظریف و پیچیده هستند. به‌طوری‌که در بعضی موارد آن‌چنان جزییاتی بر روی آن نمایش داده‌شده است که به‌سختی می‌توان تشخیص داد که از چوب ساخته‌شده‌اند.

امروزه در هنر مدرن‌‌، چوب جایگاه ویژه‌ای داردکه باعث شده افراد زیادی از آن برای تزیینات در منزل خود استفاده کنند. به‌این‌ترتیب دست سازه‌های چوبی دوباره در میان مردم محبوب شده و طرفداران زیادی پیداکرده است. پیکرتراشی روی چوب نیز به دلیل آنکه یک هنر بسیار ظریف است طرفداران مخصوص به خود را دارد. در سال‌های اخیر، هنر پیکرتراشی در میان مردم بسیار پرطرفدار شده و هنرمندان این رشته از بازار کار خوبی نیز برخوردار هستند.

استان مازندران به سبب مجاورت با دریاچه‌ی خزر و برخورداری از بارندگی به میزان کافی، ازجمله مناطق سرسبز کشورمان است که دارای جنگل‌های وسیع و انبوهی می‌باشد و فراوانی چوب در این منطقه باعث شده تا از گذشته‌های دور، روستانشینان و سکنه‌ی مناطق حاشیه‌ی جنگل‌ها قسمت اعظم نیازهای خود را از چوب تهیه کنند و در این رابطه به مهارت فوق‌العاده و قابل‌تحسینی دست یابند.

در حال حاضر نیز استان مازندران و به‌ویژه روستاهای ورا زده علیا، جوربند، انگتارود و… (از توابع شهرستان نور) جزو مناطق معروف تولید مصنوعات چوبی محسوب می‌شود و صنعتگران هنرمندی که به کار در این رشته اشتغال دارند با استفاده از تنه‌ی یکپارچه‌ی درختان و بدون بهره‌گیری از ابزار کار مدرن مصنوعاتی هنری و مصرفی متعددی تولید می‌کنند که از بین آن‌ها جوله، کلر، لاک، عصا، تخته‌ی سبزی خردکنی، قاشق و قندان‌های تزیین‌شده با مجسمه حیوانات قابل اشاره است و توانسته در بازارهای محلی و هم‌چنین بازار سایر شهرهای ایران جای شایسته‌ای را به خود اختصاص دهد.

 چوبی که از جنگل‌های استان مازندران به دست می‌آید به دو دسته‌ی بزرگ تقسیم می‌گردد. نخست چوب گیاهان تیز برگ (نظیر انواع کاج و سرو) که به رنگ‌های زرد یا سفید متمایل به قرمز دیده می‌شود و بسیار نرم و سبک است، قدرت تحمل فشار زیادی را دارد و در مقابل رطوبت و سایر عوامل جوی بسیار مقاوم می‌باشد و به‌دشواری تاب می‌خورد و ترک بر می‌دارد.

دسته‌ی دوم چوب‌هایی که از جنگل‌های استان مازندران به دست می‌آید چوب درختان پهن‌برگ نظیر راش، بلوط، گردو، زبان‌گنجشک، نارون، چنار، ملج، افرا و… است که اگرچه ویژگی‌های چوب درختان تیز برگ را ندارد، اما کار کردن با آن بسیار ساده است. صنعتگران روستاهای مورد اشاره با بهره‌گیری از این خاصیت درختان پهن‌برگ خصوصاً ویژگی‌های درختان ملج و افرا که کار کردن با آن آسان است و در مقابل خشکی یا رطوبت عکس‌العمل چندانی از خود نشان نمی‌دهند و در برابر پیچیدگی، کج شدن و ترک خوردن مقاوم هستند استفاده نموده و محصولاتی تولید می‌کنند که هر یک در حد خود زیبا و قابل‌تأمل است و دارای کاربردهای مختلف هنری و مصرفی می‌باشد.

ابزار کار سازندگان مصنوعات چوبی استان مازندران از وسایلی ساده و ابتدایی تجاوز نمی‌کند و در مجموع عبارت است از: تبر تیشه اره سوهان چوب ساب مغار که در اصطلاح محلی رخ نامیده می‌شود اسکنه و رنده و با کمک همین ابزار کار مختصر است که صنعتگران به چوب بی‌شکل هویت می‌بخشند و تنه‌های قطور و بی‌روح درختان را به‌صورت محصولاتی با هیات­های متناسب در می‌آورند.

نحوه و مراحل کار سازندگان مصنوعات چوبی استان مازندران به این صورت است که بعد از قطع تنه‌ی درختان آن‌ها را به‌اندازه‌ی تقریبی محصولی که قصد ساخت آن را دارند بریده و سپس با کمک تیشه شکل اولیه‌ای را که باید داشته باشد می‌تراشند. سپس محصولی را که به‌صورت ابتدایی تراشیده شده مدتی در جایی گرم و خشک و در جریان هوای آزاد قرار می‌دهند تا رطوبت‌گیری یا به‌اصطلاح معروف خشک شود و در آخرین مرحله، چوب‌ها را مجدداً به کارگاه برگردانده به تکمیل و پرداخت آن‌که شامل شکل دادن نهایی به فرآورده و پرداخت آن با کمک چوب ساب و سمباده می‌باشد می‌پردازند و در نهایت قسمت‌های درونی و برونی مصنوع را با ماده‌ای شیمیائی می‌پوشانند تا کلیه‌ی خلل و فرج چوب مسدود گردد و در مقابل عوامل جوی استقامت پیدا کند.

قسمت اعظم مصنوعات چوبی مناطق روستایی استان مازندران دارای مصارف و مشتریان محلی است و بخشی از آن نیز توسط فروشگاه‌های وابسته به سازمان صنایع‌دستی ایران در نقاط مختلف کشور عرضه می‌شود که خوشبختانه با استقبال خوب هم‌وطنان عزیز مواجه شده است.

• لاک تراشی

کرانه باختری دریای مازندران یا کاسپین تا پیش از حمله مغول تاپورستان با تبرستان نامیده می‌شد؛ چنانکه در سکه‌های به‌دست‌آمده سده‌های دوم و سوم هجری این سرزمین به خط پهلوی تاپورستان ذکر شده است. همراه با حمله مغول در قرن هفتم نام تبرستان از رواج افتاد و کلمه مازندران به معنی بخشی از تبرستان یا توابع آن به‌کاررفته است.

 کشاورزی، نمدمالی، ماهیگیری، دامداری و حصیربافی، برخی از مشاغل گذشته مناطق جلگه‌ای مازندران است که همچنان تا حدی رواج دارد. یکی از این مشاغل تقریباً ازیادرفته، هنر لاک تراشی یا چوتاشی (کچه تاشی) است که در گذشته در مناطق جنگلی و روستایی موردتوجه پیشروان بوده و انواع سازه‌های آن بر اساس نیاز روزمره رشد یافته و ساخته می شده است (چو تراش از 2 کلمه چو به معنی چوب در زبان محلی مازندران و تراش به معنی تراشیدن تشکیل شده است).

 هنر لاک تراشی یا کچه تراشی به مهارتی بیش از مهارت یک نجار یا چوب‌تراش معمولی نیاز دارد. هنر لاک تراش با استفاده از شناخت کافی از چوب و طبیعت، خود از دو هنر دست و ذهن خلاق نسبت به داشته‌های فرهنگی و تاریخی، تلفیقی بی‌بدیل ایجاد می‌کرد. این هنر در گذشته هنر کاربردی و تزئینی بوده و در حال حاضر بیشتر تزئینی است.

با توجه به رقابتی که اجناس تقلبی چینی به وجود آورده و بازار شمال کشور را نیز همچون سایر بخش‌های کشور به دست گرفته‌اند، لاک تراشی دیگر خریدار و مصرف‌کننده ندارد و در حال از بین رفتن و فراموشی است. اکنون در شهرستان نور تنها انگشت‌شمار پیرمردانی هستند که به این پیشه مشغول‌اند و بیم آن می‌رود همراه با رفتن خودشان از این دنیا، این حرفه چندهزارساله را نیز با خود ببرند.

 هنر لاک تراشی همان ساخت ظروف و احجام چوبی سنتی با استفاده از چوب‌های جنگلی است که با نقوش اسطوره‌ای و الهام گرفته از طبیعت اطراف منقوش می‌کردند. با توجه به قدمت استان مازندران و سایت‌های کشف‌شده در این استان، ثابت شده که مازندران سابقه تاریخی 7000 ساله دارد که به دلیل جنگل انبوه و گونه‌های مختلف درختان جنگلی، طبیعتاً لاک تراشی و استفاده بومیان از چوب قدمت بسیار طولانی دارد. بومیان گذشته ساکن مناطق جنگلی به دلیل فراوانی درختان و این‌که بیشتر نیاز خود را از چوب تهیه می‌کردند که رفته‌رفته در ساخت لوازم چوبی از تنه و ریشه درختان مهارت یافتند.

 این هنر یک کار ابتکاری و با ذوق و سلیقه است. با شناختی که از انواع درختان جنگلی دارند، برای ساخت مصنوعات چوبی از ریشه و چوب خاص با استفاده از ابزار معمولی و دستی که بسیار ساده و ابتدایی است استفاده می‌کردند. ظروف چوبی که از ریشه درختان تهیه می‌شود سبک‌تر و در مقابل سرما و گرما مقاوم‌تر است؛ بنابراین ترک بر نمی‌دارد، در اثر ضربه به‌سادگی نمی‌شکند و عمر مفید آن گاهی بیش از 100 سال است که البته بستگی به نوع چوب دارد. برای برخی لوازم ضروری منزل، از ریشه متصل به ساقه که با شیب ملایمی در خاک نفوذ کرده است استفاده می‌کنند. چون این نوع ریشه‌ها کمتر در معرض برف و باران قرار دارند. چوبی که از تنه درختان استفاده می‌کنند نباید تر بوده و به‌اصطلاح شیره چوب ازدست‌رفته و تقریباً خشک شده باشد.

ظروف لاک تراشی را نباید در کنار آتش یا بخاری قرار داد و یا در جایی مرطوب، باید در جای عادی با دمای مناسب باشد. برخی از ظروف تهیه شده از این راه عبارت‌اند از: لاک جوله، کلز، لاک دانه پاش، قندچوله، تنباکو چوله، قاشق، ملاقه، کتراچ.

اُرُسی از عناصر معماری ایرانی و پنجره­ی مُشـَبَّکی است که به جای گشتن بر روی پاشنه گرد، بالا می‌رود و در محفظه‌ای که روی آن قرار گرفته جای می‌گیرد و در اشکوب کوشک‌ها و پیشان و رواق ساختمان‌های سردسیر بسیار دیده می‌شود. نقش شبکه­ی ارسی مانند پنجره‌ها و روزن‌های چوبی است و نمونه‌های زیبای آن در خانه‌های کهن اصفهان و کاشان و یزد (و انواع جدیدترش در تهران) بسیار است.

درباره­ی ریشه این واژه اختلاف‌نظر وجود دارد. به نوشته پیرنیا، اور به معنای بالاست و اُرسی یعنی پنجره‌هایی با لنگه‌های بازشو بالارونده. بنا به گفته فره وشی این کلمه از ارو یا (arus) پهلوی گرفته شده و به معنای سفید و روشنایی است.

بنجامین در وصف این نوع پنجره در سفرنامه خود می‌نویسد: ایرانیان به جای آنکه برای اتاق‌های خود به شیوه غربی چندین پنجره بسازند، همه را یکجا جمع کرده یک پنجره بزرگ یا در که از سقف تا کف اتاق می‌رسد برای اتاق در نظر می‌گیرند و این پنجره بزرگ را با قاب‌های مختلف به سه یا چهار قسمت تقسیم می‌کنند و در هر قسمت با به کاربردن شیشه‌های رنگی کوچک، نمای خارجی و داخلی زیبایی برای اتاق فراهم می‌آورند. ارسی در شهرهای مختلف نام‌های گوناگونی دارد؛ برای نمونه در یزد به «درهای شکم پاره» و در قزوین به «درهای چند چشم» موسوم است از جمله بناهای دارای ارسی می‌توان به ارگ کریمخانی، خانه محتشم، بنای دیوانخانه و باغ دولت‌آباد اشاره کرد.

لنگه‌های این پنجره به جای حرکت بر حول محور پاشنه، در درون یک چارچوب به سمت بالا و پایین حرکت می‌کند. ارسی غیر از چارچوب به سه قسمتِ آستانه، طبقه پایین یعنی لنگه‌های بازشونده و قسمت بالا که مخفی‌کننده لنگه هاست تقسیم می‌شود. قسمت بالا به‌صورت دوجداره ساخته می‌شود تا هنگامی‌که لنگه‌ها بالا کشیده می‌شوند در میان جداره‌ها پنهان‌شده منظره نامناسبی به اتاق ندهد. ارسی‌ها معمولاً یکی از اضلاع چهارگانه اتاق را تشکیل می‌داد و از کف اتاق تا سقف ادامه پیدا می‌کرد. سطح پنجره‌های ارسی غالباً از شبکه‌های چوبی با نقش‌های هندسی بسیار ظریف و زیبا به‌صورت گره‌سازی یا قواره بندی و با استفاده از قطعه‌های شیشه‌رنگی یا ساده ساخته می‌شد. پنجره‌های اُرسی عموماً به‌گونه‌ای ساخته می‌شد که تمام سطح بیرونی یک اتاق را در بر می‌گرفت. سطح مشبک پنجره‌های اُرسی چندین کارکرد داشت: نخست نور فضای درون را تأمین می‌کرد و سپس دید و منظر بیرون را در اختیار افراد درون فضا قرار می‌داد و از شدت نور آفتاب و گرمای آن می‌کاست. از اُرسی در فضاهای درونی نیز استفاده می‌شد، در جاهایی مثل بالاخانه‌ها و اتاق‌های گوشوارِ واقع در یک یا دو سوی تالارهای بزرگ و مرتفع؛ زیرا در اوقاتی که مجالسی مردانه در تالارها یا اتاق‌های بزرگ هفت دری یا پنج دری برگزار می‌شد، زنان در اتاق‌های گوشوار یا بالاخانه که در بالا و دو سوی تالار قرار داشت و از یک سمت به آن دید داشتند، می‌نشستند و به این ترتیب بر فضای تالار اشراف داشتند. سطح پنجره‌های اُرسی را گاه با نقوش گوناگون گره‌سازی و شیشه‌های رنگین و ساده می‌آراستند و ترکیب‌های بدیع پدید می‌آوردند. ارسی برخلاف تصور بعضی‌ها به تقلید از معماری روسی در ایران پدید نیامده و نمونه‌های جالبی از ارسی در بناها و نقاشی‌ها، پیش از آن‌که معماری چشمگیری در روسیه پا گرفته باشد، مشاهده شده است.

گِرِه‌چینی یکی از شاخه‌های هنر معماری و کاشی کاری سنتی است که اساتید این هنر از کنار هم چیدن آلات و لغات مختلف بر اساس طرح مدنظر خود با استفاده از کاشی، آجر یا سایر مواد نقش‌های هندسی تزئینی درست می‌کنند. البته هنر گره چینی فقط در معماری رواج ندارد و یکی از زیرشاخه‌های صنایع چوب نیز می‌باشد. هنر گره چینی هنری زیبا و اصیل است که به دلیل زحمت زیاد هزینه زیادی هم دربردارد و می‌توان نمونه‌های این هنر را که بر روی چوب انجام گرفته در اماکن متبرکه مانند آستان قدس رضوی یا حرم شاه‌عبدالعظیم مشاهده نمود.

گره چینی چوب از هنرهای ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی در ایران رایج بوده است. برخی پژوهشگران احتمال داده‌اند استفاده از این هنر از دوران خلفا عباسی آغاز شده و در قرن ۶ تا ۸ هجری قمری در مصر و سوریه متداول شده و از همان زمان به ایران رسیده است.

بر اساس شواهد و آثار موجود پیشینه هنر گره چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی بازمی‌گردد و خاستگاه آن نیز شهر اصفهان بوده است. از این سبک کار به‌طورمعمول در ساخت درهای اماکن متبرکه، مقابر، منابر و از مشبک در پنجره‌های منازل و کاخ‌ها و نرده‌ها استفاده می‌شده‌است. از دوران صفوی به بعد تعبیه شیشه‌های رنگی در چوب‌های مشبک رایج شده و در اصطلاح به «ارسی» مشهور شد. هنرهای چوبی پس از صفویه به‌خصوص در دوران قاجار نه‌تنها تکامل فنی نداشت بلکه با افت فنی نیز روبرو شد. البته هنر ارسی‌سازی در این دوره به اوج خود رسید.

به‌طورکلی از چوب و فراورده‌های آن در بناهای صدسال اخیر به‌عنوان مصالحی مؤثر در ستون‌های چوبی، پوشش سقف‌های دوجداره خارجی و توفال سازی، در ساختن پنجره‌های ارسی و پنجره‌های ظریف با کارهای هنری مختلف گره‌سازی، قواره بری و غیره استفاده شده است.

گره چینی به هنری ایجاد شده با قطعات برش خورده چوب و شیشه‌های رنگی در اشکال مختلف و متعدد الاجرا و وحدت‌گرای هندسی که به‌طور هماهنگ در یک کادر مشخص و تکرارشونده در کنار هم قرار گرفته باشند گفته می‌شود. درواقع هندسه نقوش و گره کشی جزء جدانشدنی این هنر به‌حساب می‌آید.

در اصطلاح هنری گره چینی عبارت است از مجموعه‌ای از شکل‌های هندسی که با نظم و ترتیب و پیچ و شکل‌های هماهنگ و قرینه در کنار هم چیده شده‌اند. در تعریف دیگر، گره چینی عبارت است از یک ترکیب هماهنگ از شکل‌های هندسی به‌هم‌پیچیده، موزون و جذاب که با استفاده از خط‌های راست شکل گرفته است.

اجزای گره؛

• آلت: واحد کار در گره، آلت نامیده می‌شود. آلت در لغت به معنی ابزار، افزار واسطه‌ای میان فاعل و مفعول برای رسیدن به اثر است و در واقع همان خط مرزی اطراف لقاط می‌باشد خط‌های مرزی در گره‌های گوناگون متفاوت هستند.
• لقط: در گره لقط به شکل‌های گره گفته می‌شود که از خط‌های مستقیم و بر اساس قاعدهای منظم به شکل‌های هندسی درآمده و در یک قاب یا زمینه محدود شده است. لقاط می‌توانند ساخته شده از چوب یا شیشه یا هر جنس دیگری باشند.

روش تولید گره چینی به این صورت است که ابتدا طراحی و ترسیم گره موردنظر براساس اندازه کار انجام می‌شود. سپس از روی قسمت‌های موردنیاز گره رسم شده، الگو یا قالب برداشته می‌شود و چهارچوب یا کارگاه در اندازه موردنظر ساخته می‌شود. گره‌ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به‌صورت زبان‌های به یکدیگر قفل می‌شوند و نقش‌های زیبایی را به وجود می‌آورند که هر چه ظریف‌تر باشند، ازنظر هنری ارزش بیشتری دارند. برای ایجاد نقش گره، چوب‌ها به ضخامت بند رسم شده بریده و درعین‌حال چوب‌های واگیره (قطعاتی که در کار تکرار می‌شود) از قالب‌های آماده شده تهیه می‌شود. سپس به‌وسیله اره پشت‌بنددار، زاویه‌های اتصالات روی چوب را برش می‌زنند و با رنده ابزار، روی آلت‌ها ابزار می‌زنند. سپس دو سر هر یک از آلت‌ها فاق و زبانه (هر نوع اتصال دیگر که موردنظر استادکار باشد) می‌زنند و در آخر، کار چیدن گره و درگیر کردن اتصال‌های ساخته شده و شیشه‌های رنگی برش خورده کار به پایان می‌رسد.

از بهترین نمونه‌های گره چینی در ایران می‌توان عمارت چهل‌ستون، هشت‌بهشت و خانه‌های تاریخی خانه اعلم، خانه شیخ الاسلام ، سوکیاس در اصفهان و تعدادی از خانه‌های تاریخی کاشان همچون خانه طباطبائی‌ها، خانه عباسیان، خانه بروجردی‌ها و تعدادی دیگر از این انواع خانه‌ها در یزد و شهرهای قدیمی را نام برد.

قواره بری به یکی از روش‌های تزئینی با چوب گفته می‌شد که معمولاً در پنجره‌ها و ارسی‌ها بکار می‌رفت و در قاجار بسیار معمول بود. این هنر دارای نقوش دوار و منحنی که به‌طور رایج در سردرها انجام می‌گرفته است، می­باشد.

واژه‌ی پنجره به معنای دریچه‌ی مشبک احتمالاً از قرن چهارم به بعد وارد زبان فارسی شده است که ظاهراً بعدها معنایی عام پیدا کرده و به هر نوع دریچه اعم از مشبک و غیر مشبک و با هر نوع جنس اطلاق شده است.

 در دوره‌ی زندیه و قاجاریه، پنجره به معنای دریچه‌های مشبک فلزی بکار رفته است. از ایران باستان پنجره‌ای باقی نمانده است تا بتوان چگونگی آن را دریافت. تنها می‌دانیم که به فرمان شاهان هخامنشی چوب‌های سخت را از راه‌های دور می‌آوردند که به‌احتمال‌قوی به مصرف در و پنجره می‌رسیده است. افزون بر آن، از زر و سیم و عاج و وسایل تزئینی دیگر نیز در آرایش پنجره استفاده می شده است. با توجه به برخی شواهد، چارچوب پنجره‌های بکار رفته در بناهای تخت جمشید از تخته‌سنگ‌های یکپارچه تراشیده شده است.

 در ایران پس از اسلام در تمامی دوره‌ها بناهایی متأثر از معماری ایرانی ساخته‌شده که در آن‌ها پنجره‌های مشبک در دیوار، سقف و گنبدها بکار رفته است. از آن جمله می‌توان به نورگیرهای مسجد تاری خانه و پنجره‌های مشبک بقعه‌ی شیخ صفی‌الدین اردبیلی و در قزوین می‌توان به در و پنجره مشبک در مساجد و حسینیه امینی‌ها و چهل‌ستون اشاره کرد.

نقاشی روی چوب هنری است که نقاش با خلق نقش و نگار بر روی آثار چوبی نظیر منبت‌کاری، معرق‌کاری و خاتم‌کاری یا قطعات یکپارچه چوبی به­ گونه‌های مختلف بر زمینه‌ی آن ایجاد می‌کند. هنرمند با استفاده از قلم و رنگ بر صفحه‌ی صاف چوب نقوشی را به نمایش می‌گذاشت. ازجمله تزییناتی که روی آثار چوبی دوران مختلف استفاده‌شده، هنر نقاشی بود که با توجه به سلیقه، علاقه، تقاضا، محیط، طبیعت و فرهنگ مردم ایران و روی انواع گیاهان و درختان، پرندگان و حیوانات، آسمان پرستاره، انسان‌ها، محل‌های مسکونی، خطوط و اشکال هندسی و موارد متعدد دیگر، موضوعاتی بودند که نقاش آن‌ها را بر زمینه‌ی چوب به تماشا می‌گذاشت. چون چوب دارای خاصیت جذب رطوبت بود در اوایل کار، نقاشی روی آن با مشکلات زیادی مانند خوردگی رنگ مواجه بود. ازاین‌رو بعد از مدتی پایه ماشه مورداستفاده قرار گرفت. پایه ماشه در نقاشی روی چوب، جلا و شفافیت خاصی به کار داده به‌گونه‌ای که درخششی آینه مانند، سطح نقاشی را در بر می­گرفت تا از خورده شدن رنگ توسط چوب، پاک شدن نقش و … جلوگیری کند.

به دلیل اینکه روی اشیاء ساخته‌شده به روش پاپیه ماشه را نقاشی می‌کردند و سپس با یک لایه ماده جلا دهنده می‌پوشاندند به این هنر نقاشی لاکی نیز می‌گفتند. «در دایره المعارف هنر آمده: نقاشی لاکی (نقاشی زیر لاکی) نوعی نقاشی آبرنگ بر روی اشیاء مقوایی همچون قلمدان، جلد کتاب، قاب آیینه، رحل قرآن، جعبه‌ی آرایش، ورق‌بازی، سینی است که رویه آن با ماده جلا دهنده (لاک) پوشانیده می‌شود. این اسلوب با کمابیش اختلاف، در برخی هنرهای سنتی چین، هند، ایران و نقاط دیگر متداول بوده است. در ایران از اواخر سده یازدهم هجری به‌خصوص در هنرهایی چون قلمدان نگاری، رایج شد».

اسناد تاریخی خبر می‌دهند که در دوران باستان نقاشی بر چوب بسیار رایج و متداول بوده است؛ اما از آن جائیکه چوب در مقابل عوامل طبیعی مقاومت کمی دارد بیشتر این تصاویر چوبی از بین رفته‌اند. یکی از نوادر نقاشی‌های روی چوب دوره باستان، آرامگاه «تومول» در افیون (Afyon) ترکیه است که حدود 2400 سال قدمت دارد. باستان شناسان معتقدند که نمادهای قدرت و رفتار هخامنشی در نقاشی‌های چوبی این آرامگاه به‌خوبی قابل‌مشاهده است.

آثار به‌جای مانده از دوره صفوی نشان از شکوفایی هنر نقاشی ایرانی روی چوب است. از نمونه این آثار چهل‌ستون مسجد ملارستم شهر مراغه است. بر روی سطح زیر سقف، صندوقه، تیرهای حمال و سرستون‌ها، تزئینات نقاشی غنی و پرکاری صورت گرفته است. نقش‌هایی مانند ترنج‌های کوچک و بزرگ و گیاهان درهم‌تنیده، از عمده طرح‌های استفاده‌شده در این عمارت است.

اوج استفاده از این هنر مربوط به دوره­ زندیه و سپس قاجاریه بوده که در بسیاری از بناهای شهرهای مختلف ایران، مخصوصاً شیراز، شاهد آن هستیم. در این دوره هنر نقاشی روی چوب با استفاده از لاک­ کاری از رونق بسیار فراوانی برخوردار بوده است. این هنر در تزیین سقف و ستون‌های بناهای مسکونی و مذهبی به فراوانی مورداستفاده قرار گرفته است. امروزه این هنر روی قلمدان، جلد چوبی کتاب، قاب آیینه، رحل قرآن، جعبه آرایش و… مورداستفاده قرار می‌گیرد.

هنر مشبک‌کاری بر روی سنگ، فلز، استخوان و چوب، کار می‌شود. هنر مشبک تلفیقی از گره چینی، معرق و منبت می‌باشد. درگذشته صنعتگران پنجره‌ها و اُرسی ها را با استفاده از این هنر تلفیقی می‌ساختند.

مشبک: «هر چیز درهم‌آمیخته شده و در هم آمده، هر چیز شبکه شده و در هم درآورده شده مانند پنجره شده و در هم داخل گشته، شبکه‌دار، به شکل شبکه خانه خانه، جسمی که دارای سوراخ‌های بسیار باشد.»

مشبک کار: پنچره پنچره یا چشمه چشمه ساختن چیزی را، از هنرهای ظریف و دستی که بر چوب یا فلز نقش‌هایی مشبک پدید آورند.

مراحل آشنایی با فنون و اصول مشبک‌کاری چوب عبارت‌اند از:

1. طراحی و فراگیری طراحی برای پیاده کردن کار
2. آشنایی کامل با انواع چوب‌ها
3. آشنایی و طریقه کاربری از ابزار کار مشبک‌کاری و درودگری
4. فراگیری اصول فنی و اصلی سایر رشته‌های مرتبط با این هنر ضمن آموزش فن مشبک‌کاری.

رشته‌های موزاییک‌کاری، معرق کاری، رنگ‌کاری و رویه‌کوبی هرکدام جایگاه خاص خود را داشته و باید هنرجوی مشبک کار یا منبت‌کار با آن کاملاً آشنا شود. مشبک‌کاری که یکی از شاخه‌های منبت است، در تزئین قاب‌ها و سایر وسایل تجملی کاربرد دارد و معمولاً بر روی چوب‌های گوناگون، عاج و استخوان انجام می‌شود. در مشبک سازی از وسایلی چون کاغذ، چسب چوب، مته، اره‌مویی، ‌کمانه مشبک، سمباده، چکش، گازانبر، چوب یا تخته‌سه‌لایی، آلومینیوم،‌ مس و چرم استفاده می‌شود.

مشبک کار ابتدا طرح یا خط موردنظر را بر روی تخته، فلز یا چرم که زمینه اصلی کار است می‌چسباند و پس از بررسی و علامت‌گذاری روی طرح نقاطی که می‌بایست بریده شود مشخص و سپس با مته سوراخ می‌شود. پس‌ازآن با استفاده از اره‌مویی نقش‌های اضافی بریده می‌شود و طرح به‌صورت مشبک باقی می‌ماند، سپس با استفاده از سمباده طرح پرداخت و صیقل داده می‌شود. به‌طور مثال مدت انجام کار بر روی یک تابلو بسته به پیچیدگی و ظرافت طرح گاه تا یک سال به طول می‌انجامد.

از ایران باستان پنجره‌ای باقی نمانده تا بتوان چگونگی آن را دریافت. تنها می‌دانیم که به فرمان شاهان هخامنشی چوب‌های سخت را از راه‌های دور می‌آوردند که به‌احتمال‌قوی به مصرف در و پنجره می‌رسیده است. افزون بر آن، از زر و سیم و عاج و وسایل تزئینی دیگر نیز در آرایش پنجره استفاده می‌شده است. با توجه به برخی شواهد، چارچوب پنجره‌های بکار رفته در بناهای تخت جمشید از تخته‌سنگ‌های یکپارچه تراشیده شده است. در ایران پس از اسلام در تمامی دوره‌ها بناهایی متأثر از معماری ایرانی ساخته‌شده که در آن‌ها پنجره‌های مشبک در دیوار، سقف و گنبدها بکار رفته است.

در دوره‌های بعدی انواع خاصی از پنجره به نام ارسی که نوعی پنجره چوبی رایج در دوره زندیه و قاجاریه بود پدید آمد که ازنظر هنری بسیار حائز اهمیت است. ارسی نوعی پنجره چوبی دو لنگه است. این نوع پنجره مشبک‌کاری شده و با شیشه‌های رنگی تزئین می‌شود.

بنجامین در وصف این نوع پنجره در سفرنامه‌ی خود می‌نویسد: «ایرانیان به‌جای آنکه برای اتاق‌های خود به شیوه غربی چندین پنجره بسازند، همه را یکجا جمع کرده یک پنجره یا در بزرگ که از سقف تا کف اتاق می‌رسد برای اتاق در نظر می‌گیرند و این پنجره بزرگ را با قاب‌های مختلف به سه یا چهار قسمت تقسیم می‌کنند و در هر قسمت با بکار بردن شیشه‌های رنگی کوچک، نمای خارجی و داخلی زیبای برای اتاق فراهم می‌آورند.»

ازجمله بناهای دارای ارسی که به کمک هنر قواره بری و مشبک‌کاری تزئین شده، می‌توان به ارگ کریم‌خان، خانه محتشم، بنای دیوان‌خانه، باغ دولت‌آباد، موزه چهل‌ستون، حسینیه‌ها و مسجد جامع قزوین اشاره کرد.

منبت یکی از هنرها و صنایع دستی است. در این هنر نقش‌ها به‌صورت نقش برجسته روی زمینه کار قرار می‌گیرند.

منبت‌کاری چوب یکی از شاخه‌های منبت‌کاری است و بیشتر به‌صورت کنده کاری روی چوب اجرا می‌شود. ملایر به‌عنوان پایتخت جهانی منبت در سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده و ثبت جهانی آن در آستانه اعلام است. این شهر با بیش از ۵۰۰۰ کارگاه و ۲۰۰۰۰ نفر اشتغال مستقیم تولید ۲۰٪ منبت ایران را بر عهده داشته و یکی از صادرکننده‌های منبت به آسیا به‌ویژه عراق و حاشیه خلیج‌فارس است؛ اما بزرگ‌ترین تولیدکننده مصنوعات چوبی در ایران نیست. بلکه به ترتیب استان‌های قم (۴۰ درصد) و تهران (۳۰ درصد) بیشترین تولید درزمینهٔ منبت و مصنوعات چوبی را دارا هستند. شهرهای اراک، اصفهان، بروجرد، گلپایگان و آباده هم تولیدات زیادی در این رشته دارند. بیشترین صادرات از تهران انجام می‌شود. منبت از صنایع‌دستی مشهور ملایر بوده و شهرتی جهانی دارد و این شهر در سال ۱۳۹۱ به‌عنوان پایتخت منبت ایران انتخاب گردید.

طراحی و اجرای منبت به روش‌های سنتی و صنعتی و تلفیق این دو روش انجام می‌شود در روش سنتی طرح به‌صورت دستی توسط استاد طراحی می‌شود و بعد با ابزارهای کندکاری که هرکدام سایز، شکل و عملکرد متفاوتی دارند اجرا می‌شود. روش صنعتی به این صورت است که همه مراحل طراحی و اجرا با نرم‌افزار انجام می‌شود. که البته این کار هم تخصص بالایی می‌طلبد در روش تلفیقی طرح به‌صورت دستی کشیده می‌شود و بعد با نرم‌افزار به‌صورت منبت اجرا می‌شود متأسفانه در سال‌های اخیر بسیاری از طرح‌های ترکیه‌ای در کشور ما کپی شده وتولیدکنندگان به دلیل قیمت بسیار پایینی که این مدل‌ها دارند حاضر به خرید طرح‌های اصیل وجدید ایرانی که بسیار باکیفیت‌تر و زیباتر هستند نیستند. منبت ایرانی بیشتر برگرفته از تلفیق ذوق و سلیقه طراح و طبیعت طرح‌های اسلیمی ایرانی است.

در برخی دیگر از رشته‌های هنری چوبی مثل خراطی و ابزار زنی و معرق‌کاری نیز نوعی کنده‌کاری اجرا می‌شود بنابراین نمی‌توان به آن‌ها عنوان منبت‌کاری اطلاق نمود زیرا منبت‌کاری نوعی کنده‌کاری غیرهمگن برای رسیدن به نقش برجسته مطابق طرح‌های موردنظر است

• منبت چاقویی

ازآنجاکه در این شیوه از منبت از وسایل ظریفی چون قلم و چاقو استفاده می‌شود به آن «منبت قلم» یا «منبت چاقویی» اطلاق می‌شود؛ این نوع از منبت در مواردی چنان ظرافتی دارد که گویی با ابزاری ظریف در حد سوزن انجام گرفته است ازاین‌رو به آن منبت سوزنی نیز گویند.

مراکز عمده تولید این‌گونه آثار در گذشته شهرهایی چون آباده، گلپایگان، ارومیه و اصفهان بوده است. خوشبختانه امروزه در نقاط مختلف کشور گسترش و توسعه‌یافته است تا آنجا که می‌توان از شهرهایی چون تهران، اصفهان، سنندج، شیراز، گلپایگان، آباده، ارومیه، جوکار ملایر و نور مازندران نام برد که عمده شهرهای اشاعه دهنده منبت‌کاری ایران محسوب می‌شوند. ازآنجاکه منبت قلم ظرافت و حوصله بسیار طلب می‌کند و نیازمند وقت و زمان است در گوشه و کنار هنرمندان بی‌شماری وجود دارند که گمنام مانده و نشان از بی‌نشانی می‌جویند، از این میان می‌توان از استاد حیدرپناه، استاد نیکنام، استاد توسلی، استاد منبتی، استاد امامی، استاد معارفی، استاد شهریاری، استاد گلردی، استاد طوسی و استاد پور گلی نام برد که شمار اندکی از خیل عظیم منبت‌کاران ایران محسوب می‌شوند.

منبت‌کاران این سبک برای تزیین و ساخت وسایل زینتی و کاربردی بیشتر از شیوه مشبک منبت و منبت استفاده می‌کنند؛ این شیوه از کار قابلیت آن را دارد که هنرمند تمام فرم‌ها را در آن به اجرا در آورد که سنتی‌ترین و اصیل‌ترین شیوه منبت‌کاری در ایران به شمار می‌رود. این شیوه در ساخت و تزیین آثاری چون قالب قلمکار، قاب، تابلو، جعبه، کشکول، عصا، ظروف و قاشق‌های چوبی، چوب سیگار، صفحه و مهره شطرنج، تخت نرد و در سطوح بالاتر برای تزیین در، منبر، رحل، صندوق قبر، ضریح و آثار ظریف دیگر فراوان به کار می‌رود.

دقت و ظرافتی که هنرمند منبت‌کار در اجرای این‌گونه آثار متحمل می‌شود تا آنجایی است که در سطحی کوچک آثاری بدیع با نقوشی پیچیده و درهم می‌آفریند و گاهی به‌اندازه‌ای ظریف می‌شود که بر سطحی در حد یک چوب‌کبریت قسمتی یا تمام نقش را اجرا می‌کند که نشان از توانایی، استعداد و ذوق سرشار این‌گونه هنرمندان دارد. در این رشته از هنرهای چوبی بیشتر از چوب‌های گلابی، عناب، شمشاد، گردو، فوفل و در مواردی از مواد دیگری چون عاج، استخوان و صدف بهره می‌گیرند. در اجرای این شیوه از منبت از روش‌های متفاوت منبت، مشبک منبت و معرق منبت استفاده می‌شود و همان‌طور که قبلاً گفته شد این شیوه قابلیت آن را دارد که تمام فرم‌ها ازجمله حکاکی، کم برجسته، نیم برجسته، نقش برجسته، تمام برجسته، حجم و گود در آن اجرا شود. تنها تفاوت این شیوه از منبت با شیوه‌ها و روش‌های دیگر در اندازه نقوش و ابزار کار است.

معرق به معنای وصله، تکه‌تکه و رگه رگه می‌باشد و اصولاً به هر چیز رگه‌دار معرق گویند. ولی مفهوم معرق چوب ایجاد نقش‌ها و طرح‌های زیبایی است که از دوربری و تلفیق چوب‌های رنگی و مصالح دیگر مثل فیبر، خاتم، فلز و صدف روی زمینه‌ای از چوب یا پلی استر می‌باشد.

تاریخچه معرق؛

واژه معرق در زمان حمله اعراب به ایران در قرن اول هجری همراه با هزاران کلمه و اصطلاح دیگر وارد ایران شد. حال‌آنکه قدمت این هنر (معرق چوب) در ایران به دوران ایران باستان بر می‌گردد و نام قبلی این هنر نیز قبل از اسلام موزائیک بوده است.

از تاریخچه دقیق معرق در ایران اطلاع دقیقی در دست نیست و دلیل آن هم از بین رفتن آثار چوبی در گذر زمان و نبود آثاری که بیان‌کننده ریشه این هنر باشد است. در بعضی از منابع به‌اشتباه گفته شده است که معرق چوب برگرفته از کاشی معرق است. این ادعا هم به دلیل تشابه کاشی‌کاری معرق با معرق روی چوب است که در هر دو، نقش‌ها از ترکیب قطعات رنگی جنس موردنظر شکل می‌گیرد. در بعضی منابع هم عنوان شده معرق در ایران از هند وارد شده است. در حالیکه در سبک هندی چوب زمینه کار یک تکه است و به‌علاوه جنس چوب از فوفل است. شیوه‌ کار در سبک هندی به این شکل است که ابتدا طرح را بر روی چوب پیاده کرده و سپس شکل‌ها را بریده و بعد با تکه‌های مختلف چوب طرح را پر می‌کنند.

طبق آخرین کاوش‌هایی که در شهر سوخته واقع در زابل انجام گرفته است، شانه‌ای پیدا شده است که بر روی آن گلی با تکه‌های چوب کار شده است. این شانه متعلق به 5000 سال پیش است. پیدا شدن این شانه دلیلی بر بطلان دو نظریه فوق‌الذکر می‌باشد. علاوه بر این طرح گل روی شانه با طرح گلی که بر روی سفالینه‌ها کشف شده است یکی می‌باشد که نشان می‌دهد شانه یافت شده نمی‌تواند از جایی وارد ایران شده باشد. (بر اساس کاوش‌های استاد مهران امیر اینانلو)

از دوره سلوکیان آثار چندانی در دست نیست و آثار چوبی دوره اشکانی نیز شباهت به دوره هخامنشی دارد و در دوره ساسانی استفاده از کلاف‌های چوبی در ساختمان متداول بوده است. در این دوره نوعی رویه‌کوبی مربع‌های چوبی انجام می‌شده که نقش هندسی و انتزاعی داشته است.

معرق در ایران در قرن 6 هجری یعنی در دوره سلجوقیان به سمت کمال رفت و بسیار متداول گردید. در قرن هشتم هجری هنرمندان معرق‌کار به‌مراتب از هنرمندان دوره سلجوقی کامل‌تر و ظریف‌تر این کار را انجام می‌دادند. در این قرن هنرمندان موفق شدند اجزایی را که اشکال معرق از آن‌ها تشکیل می‌شود کوچک‌تر کنند و لطیف‌ترین و زیباترین اشکال بنائی و هندسی را در مجموعه‌ای از رنگ‌های زیبا و براق که جز در فنون و صنایع شرقی مخصوصاً ایرانی دیده نمی‌شود نمایش دهند. مخصوصاً ارزانی معرق بیشتر موجب شیوع آن گردید . زیرا هزینه ساختن معرق‌های لعاب صدفی دار به‌مراتب کمتر از هزینه آجرهای کاشی مینایی بود و علت این امر واضح است. زیرا در کاشی لازم بود پس از کشیدن رنگ و نقش یک‌بار دیگر آن را در کوره گذارند و این عمل گذشته از هزینه اضافی که داشت؛ چندان مورداطمینان نبود و حتی ممکن بود کاشی‌ها از کوره سالم بیرون نیاید.

هنر صنعت معرق‌کاری در قرن‌های نهم و دهم هجری به منتهای ترقی خود رسید و تا دوره صفوی در اوج خود بود و شهرهای اصلی معرق‌کاری در این دوره‌ها اصفهان ، یزد ، کاشان ، هرات ، سمرقند و آران و بیدگل بودند.

معرق چوب در دوره قاجاریه به شیوه جایگزینی بوده، اما معرق به شیوه جدید (تکه چینی) نیز در این دوره متداول بوده است. معرق در این دوره اغلب روی مبلمان دیده می‌شود و به همراه چوب مفتول‌های فلزی نیز در حاشیه قطعات به‌کاررفته است.

در دوره معاصر ، هنر معرق همپای حرکت زمان پیشرفت کرد و تحولات و نوآوری‌های مختلفی در آن پدیدار شد. برای آشنایی با مسیر حرکت این هنر، باید به اولین کارگاه منبت و معرق اشاره کرد که در سال 1310 تحت سرپرستی استاد احمد امامی، تأسیس شد. ابتدا اهم فعالیت آن کارگاه، منبت‌کاری بود و به‌تدریج در کنار آن هنر معرق نیز پای گرفت.

معرق چوب هنری است که هم به‌صورت تزئینی (تابلویی) و هم به‌صورت کاربردی مورداستفاده قرار می‌گیرد که انواع کاربردی آن عبارت است: 1) صفحه میز، 2) جام درب، 3) پارکت، راه‌پله، سقف و غیره.

مواد اولیه معرق چوب؛

در معرق چوب از انواع چوب رنگی استفاده می‌شود مانند: سنجد، عناب، نارنج، گردو، شمشاد، اقاقیا، توت، چنار، زبان گنجشک، توسکا، آزاد، آبنوس و غیره.

این چوب‌ها را در اندازه‌های متفاوت و به قطر حدوداً 5 میلی‌متر برش زده و پس از خشک کردن آن در اختیار معرق‌کاران قرار می‌گیرد.

اجرای کلی طرح معرق؛

طرح را بر روی تخته سه لا با چسب می‌چسبانند، سپس به‌وسیله کمان اره بر روی تخته پیشکار مدل را خرد می‌کنند سپس قطعه‌های خردشده را با میخ سایه بر روی چوب‌های رنگی نصب می‌کنند.

سپس به‌وسیله کمان اره، تیغه اره‌مویی را بر دور مدل را بر روی چوب رنگی برش می‌دهند و قطعه را در جای خود بر روی زمینه به‌وسیله چسب چوب می‌چسبانند، به دلیل اینکه چسب چوب‌داری آب می‌باشد و باعث تاب برداشتن چوب می‌شود. برای جلوگیری از تاب برداشتن به‌وسیله میخ سایه کناره‌های چوب را به زمین نصب می‌کنند تا چسب آن خشک شود.

برخی مواقع می‌توان بجای چوب رنگی از صدف و عاج، فلز، مس نیز استفاده کرد پس از اتمام کار دور زمینه کار را با چسب‌کاغذی می‌چسبانند تا به صورت یک قالب در بیاید سپس خمیر رزین را در درست کرده بر روی زمینه می‌ریزند و می‌گذارند تا خشک شود پس از خشک شدن به‌وسیله دستگاه پولیش روی سطح کار را سمباده زبر می‌زنند تا سطح کار به یک اندازه شده و روی آن پستی‌وبلندی وجود نداشته باشد.

سپس سمباده نرم می‌زنند تا خط‌های را که سمباده زبر ایجاد کرده را از بین ببرند بعدازاین مرحله پلی‌استر را درست کرده به‌وسیله کمپرسور آن را روی کار می‌پاشند و می‌گذارند تا خشک شود سپس به‌وسیله سمباده لرزان چربی‌های روی کار را از بین می‌برند و سپس به‌وسیله کاغذ سطح آن را خمیر پولیش قرمز و سفید می‌زنند بعدازاین  مرحله به‌وسیله پوست بره روی سطح کار را شیر پولیش می‌زنند تا کاملاً براق شود. بعد دور و پشت کار را بتونه کرده پس از خشک شدن رنگ فوری و تینر را مخلوط کرده و به‌وسیله کمپرسور روی آن می‌پاشند.

معرق منبت همان‌طور که از نامش پیداست هنر ترکیبی روی چوب است و از تلفیق معرق و منبت کاری به دست می‌آید. امروزه این هنر برای تزئین درها، منبرها و ستون‌های چوبی مساجد و همچنین ساخت تابلوهای تزئینی مختلف با طرح‌های اسلیمی، خطایی، منیاتور، گل و مرغ و … به کار می‌رود.

هنر مشبک_ منبت یکی از هنرهای اصیل ایران‌زمین است. پیدایش هنر مشبک_ منبت به زمان انسان‌های اولیه باز می‌گردد. هنر مشبک_ منبت‌کاری طی دوران مختلف حکومتی به‌خصوص در دوران تیموریه و صفویه که دوران شکوفایی بسیاری از این هنرهاست از تحولات چشم‌گیری برخوردار بوده ولی پس از انقراض سلسله صفویه و روی کار آمدن سلسله قاجار هنر مشبک_ منبت مانند بسیاری از هنرهای دیگر تغییر شکل داد و هنرمندان این رشته تحت تأثیر صنایع چوبی اروپا متوجه اشیا بزرگ خانگی و تجملاتی شدند.

 با ظهور کمال‌الملک در عرصه بازار هنر ایران روحی تازه در کالبد این هنر دمیده شد و هنر مشبک_ منبت به مدرسه صنایع مستظرفه راه پیدا کرد ولی این نیز پایدار نماند و با تبعید کمال‌الملک سفره این هنر نیز از مدرسه صنایع مستظرفه برچیده شد. هنرهای سنتی در شرایط امروز در وضعیتی ناگوار_ و تا حدودی بلاتکلیف _ به سر می‌برد و در حال حاضر نیز تنها در معدودی از شهرهای کشورمان مثل آباده، گلپایگان، سنندج، ارومیه و تهران افراد انگشت‌شماری به فعالیت درزمینه­ی این هنر اصیل مشغول‌اند.

درواقع هنر مشبک از طرفی به دلیل داشتن فضاهای پر و خالی یا منفی و مثبت محیط افراد خود را قطعه‌قطعه نموده و به کثرت­ها تبدیل می‌کند و از طرف دیگر تمامیت شکل مشبک مظهر وحدت بخشیدن به فضاهای پر و خالی و هویت‌های متعددی است که در محیط ایجاد شده است.

منبت که شاخه‌ی دیگر از هنرهای سنتی است همواره در فضاهای گوناگون ایران کاربرد داشته و مورداستفاده قرار گرفته است. تلفیق این دو هنر در کنار یکدیگر آن‌چنان زیبایی را خلق می‌کند که انسان را به تفکر کشانده و انسان هنرمند به عمق زیبایی این هنر پی می‌برد و آنجاست که معنای هنر سنتی پیدا می‌شود.

مشبک: به هر چیز درهم‌آمیخته و در هم درآمده، هر چیز شبکه شده مانند پنجره شده و در هم داخل گشته و به جسمی که دارای سوراخ‌های بسیار باشد سوراخ‌سوراخ.

 منبت: اولین قدم در راه شناخت منبت و منبت‌کاری دانستن معنی کلمه منبت است. منبت یعنی رویانیده شده، ماخوذ از تازی، نقش‌های برجسته به شکل گل وگیاه و جز آن‌که به روی چیزی نقش کننده و هر آنچه در وی کنده‌کاری کرده باشند خواه چوب باشد یا جز آن، به‌اصطلاح نقاشان و معماران نقشی که از زمین خود، اندک بلند باشد چنانکه نقش سکه بر روپیه و آن را در فارسی منبت‌کاری هم گویند. منبت یعنی کنده‌کاری‌شده، نقش برجسته و کنده‌کاری‌شده بر روی چوب زنده. با توجه تعاریفی که از واژه منبت آورده شد می‌توانیم آن را بدین گونه تعریف کنیم:

منبت در لغت از ریشه (ن ب ت)  یا نبات گرفته‌شده و ازآنجاکه نبات در زبان عربی به معنی گیاه می‌باشد پس منبت مستقیماً به گیاه اشاره دارد، نه ماده دیگری.

هنرمندان ایرانی همان‌طور که با استفاده از سنگ به ساخت ابزار موردنیاز خود می‌پرداختند، از چوب نیز بهره‌های لازم را می‌بردند چنانکه در نقوش آثار سنگی شوش و تخت جمشید پاره‌ای مصنوعات چوب نیز دیده می‌شود. نازک‌کاری پیشینه طولانی دارد اما اطلاعات دقیقی از آن مشخص نیست، نازک‌کاران در آغاز با هنر کنده‌کاری و منبت‌کاری به ساخت در، پنجره، قاب‌بندی سقف و ارسی‌های عمارات می‌پرداختند، ولی بعدها گسترش یافت و در خدمت مساجد، خانقاه‌ها و سرانجام به خانه عموم مردم وارد شد. یکی از زیباترین نمونه‌های این هنر درآسیای صغیر، منبری است که در مسجد علاءالدین در شهر قونیه موجود است و مربوط به سال 550 هـ. ق است. یکی از کارهایی که در نازک‌کاری مرسوم بوده، استفاده از چوب‌های قدیمی و مستعمل است. از قطعات درها و تیرهای چوبی قدیمی که در بناهای تاریخی تخریب‌شده وجود داشت، دوباره استفاده می‌شده. این کار از گذشته مرسوم بوده است.

فعالیت‌های عمده‌ای در پیوند با هنرهای چوبی وابسته به ساختمان‌سازی از اواسط دوره صفوی آغاز شد و در دوران زند و قاجار به علت نابسامانی وضع کشور از رونق افتاده است. تا اواسط دوران قاجار نازک‌کاران به ساخت درب‌ها، پنجره‌ها، ارسی‌ها و دیگر اجزاء چوبی خانه‌ها  نظیر میز و صندلی و… پرداختند. امروزه آثار هنری و وسایل تزیینی کوچک، همچون تخته‌نرد، قلمدان، رحل قرآن، جاسیگاری، قوطی سیگار، عصای دستی، تختۀ شطرنج، قاشق، کاسه، بشقاب، جعبه آرایش، کیف زنانه، جعبۀ جواهر، قاب عینک، میزکار و… توسط هنرمندانی که در این زمینه فعالیت دارند ساخته می‌شود.

نازک‌کاری، ساخت وسایل کاربردی و هنری از چوب‌های خوش‌نقش و رنگ با ظرافت و دقت بالاست. در این کار چوب را  بر اساس طرح و نقش موردنظر روکش می‌کنند و با این شیوه محصولات ظریف و نازک چوبی در نهایت دقت و زیبایی تولید می‌شود، هنر ساخت اجسام متفاوت مثل جعبه‌هایی است که در گذشته به‌منظور جعبه نوشت‌افزار و جعبه جواهرات کاربرد داشته است. ماده اولیه در ساخت این رشته از صنایع‌دستی چوب است و هنرهای متفاوتی همچون معرق، منبت، مشبک، گره چینی و خاتم بنا به سلیقه هنرمند برای ساخت و تکمیل این آثار به کار می‌رود.

هنر نازک‌کاری در خردادماه 1389 در فهرست آثار میراث معنوی کشور به ثبت ملی رسیده است. ثبت این هنر صنعت، خود نشان‌دهنده اهمیت و جایگاه این هنر در ایران می‌باشد.

آثار نازک‌کاری چوبی عمدتاً به دو روش ساخته می‌شود. یک روش طوری است که قطعات نازک و ریز چوب با رنگ‌های متفاوت بریده‌شده، با اره نمودن و لایه‌لایه کردن چنان در کنار یکدیگر بر روی یک قطعه جفت و نصب می‌شوند که گویی از قطعه‌ای یکپارچه ساخته شده است. سپس این قطعات را در کنار هم‌رنگ آمیزی می‌کنند. این روش از جهاتی با روش معرق چوب قابل‌مقایسه است؛ لذا قطعات شبیه به معرق در آثار نازک‌کاری به‌عنوان حاشیه‌ها و نوشتارها و تزئین استفاده می‌شود. روش دوم استفاده از یک نوع چوب، عمدتاً گردو، برای ساخت اشیاء است. در این روش اشیاء چوبی از طریق برش و سپس صیقل‌کاری مهیا می‌شوند، همچون ساخت کاسه و بشقاب، کیف، جعبه‌های آرایش و جواهرات. دو ویژگی دیگر نازک‌کاری این است که اول در ساخت برخی اشیاء از گِره چوب‌های مختلف از سنجد و به‌ویژه درخت گردو استفاده می‌شود  و دوم اینکه برای نمایش نقش و بافت طبیعی چوب را در حد بسیار بالایی صیقل می‌دهند و در این وضعیت، نمایی خیالی از اشکال پیچیده و درهم با رنگ‌های هم‌خانواده و همانند به نمایش می‌آید.

در نازک‌کاری از چوب‌هایی با رنگ روشن و سفید امرود و گلابی وحشی در کنار تیرگی گره‌های گردو استفاده می‌شود.

ساخت وسایل نازک‌کاری با توجه به ابعاد به دو صورت انجام می‌پذیرد: 1) نازک‌کاری اشیاء چوبی با ابعاد بزرگ. 2) نازک‌کاری اشیاء چوبی با ابعاد کوچک. منظور از اشیاء چوبی با ابعاد بزرگ اشیائی است همچون میز و جعبه‌های لوازم‌آرایش، جعبه‌های شطرنج و تخته‌نرد. ویژگی فنی ساخت این نوع وسایل و تفاوت آن‌ها با وسایل کوچک‌تر در این است که آغاز سازه، یعنی اسکلت و شاسی زیرکار آن‌ها، از چوب‌های چنار و بید که برای روکار مناسب نیستند ساخته می‌شود؛ سپس روی آن‌ها با چوب‌های خوش‌نقش و طرح همچون گِره گردو یا گِره سنجد و گلابی تزئین می‌کنند. نازک‌کاری اشیاء چوبی با ابعاد کوچک نیازی به زیرساخت و سازه ندارند و مستقیماً قطعات مجزای هر وسیله با چوب اصلی ساخته و به هم متصل می‌شود. ایجاد طرح و تزئینات در حاشیه یا متن اصلی کارهای نازک‌کاری از ویژگی‌های آن محسوب می‌شود.